Οι επιγραφές και τα σύμβολα – Τα προσφυγόσπιτα των τειχών – Τα τείχη «μιλούν» την ιστορία τους.
Η Θεσσαλονίκη οχυρώθηκε ακριβώς μετά από την ίδρυσή της από τον βασιλιά της Μακεδονίας Κάσσανδρο το 315π.χ.
Ελάχιστα τμήματα των τειχών σώζονται από την ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο τα οποία είναι ενσωματωμένα στο μετέπειτα βυζαντινό τείχος που βλέπουμε μέχρι σήμερα.
Η οχύρωση της πόλη ήταν επιτακτική λόγω των πολλαπλών επιδρομών από Γότθους, Νορμανδούς, Σαρακηνούς, και αργότερα Βενετούς, Οθωμανούς, Καταλανούς, Άραβες, Σλάβους.
Ο πύργος του Ανδρόνικου Λαπαρδά με τις επιγραφές και τα χριστιανικά σύμβολα απέναντι από την Μονή Βλατάδων στην Άνω Πόλη.
Σύμφωνα με μαρτυρίες του Ρωμαίου ρήτορα Κικέρωνα (βρέθηκε το 58π.χ εξόριστος στην Θεσσαλονίκη), βάρβαρα θρακικά φύλλα πολιόρκησαν την πόλη τον 1ο αιώνα π.χ και τότε οι Θεσσαλονικείς αναγκάστηκαν να κατασκευάσουν γρήγορα διάφορα οχυρωματικά έργα στην Ακρόπολη της Άνω Πόλης. Το 169π.Χ αποκρούστηκε απόπειρα του ρωμαϊκού στόλου να καταλάβει την πόλη και στα μέσα του 3ου αιώνα μ.Χ αντιμετωπίστηκαν επιδρομές από Γότθους.
Κατά την Ρωμαϊκή περίοδο και την κατάκτηση της Μακεδονίας από τους Ρωμαίους, τειχίστηκαν κάποια σημεία όπως η Χρυσή Πύλη στην σημερινή πλατεία Δημοκρατίας χωρίς να γίνουν σοβαρά έργα παρά μόνο επεμβάσεις και συντηρήσεις των τειχών της Ελληνιστικής περιόδου. Τα τείχη όμως που έχουν την μορφή σήμερα και όρισαν την τοπογραφία και την ταυτότητα της Θεσσαλονίκης χρονολογούνται από το τέλος του 4ου και στις αρχές του 5ου αιώνα μ.Χ κατά την βυζαντινή περίοδο επί αυτοκρατορίας του Μέγα Θεοδόσιου (379 -395 μ.Χ).
Το θαλάσσιο τείχος όπως αποτυπώθηκε σε μια σπάνια φωτογραφία πριν κατεδαφιστεί.
Από την ελληνιστική εποχή ως την Οθωμανική αυτοκρατορία
Από το αρχαίο τείχος, της Ελληνιστικής εποχής μπορούμε να διακρίνουμε ελάχιστα σωζόμενα δείγματα. Κατά την διάρκεια των χρόνων έγιναν επισκευές, βελτιώσεις και συντηρήσεις πάνω στον ήδη υπάρχον σκελετό.
H περιτείχιση της Θεσσαλονίκη από στεριά και από θάλασσα είχε περίμετρο 8χλμ και σχημάτιζε ένα ακανόνιστο επιτραπέζιο σχήμα. Σήμερα σώζονται περίπου τα 4χλμ.
Από τα ανατολικά ξεκινάει από τον Λευκό Πύργο αλλά αρκετά πιο μέσα περίπου από την οδό Μητροπόλεως και Καλαποθάκη το οποίο και σχηματίζει το θαλάσσιο τείχος και καταλήγει στο λιμάνι. Ανεβαίνει από τα δικαστήρια προς την οδό Ειρήνης και Αγίου Δημητρίου (Ληταία Πύλη), περνάει από τις παρυφές της Νεάπολης και των Συκεών και κορυφώνεται στο στέμμα της πόλης, στο Επταπύργιο το οποίο κατασκευάστηκε κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο και μετά.
Προσφυγικό σπίτι εφαπτόμενο στα τείχη
Μπροστά από το κυρίως τείχος υπήρχε και δεύτερο χαμηλότερο, το προτείχισμα, ίχνη του οποίου διακρίνονται ακόμα στην περιοχή της πλατείας Σιντριβανίου (Κασσανδρεώτικη Πύλη) και στην πλατεία Δημοκρατίας (Χρυσή Πύλη). Τα δύο τείχη δημιουργούσαν γραμμή άμυνας και έξω από αυτά υπήρχε τάφρος που γέμιζε με θαλασσινό νερό. Τα τείχη είχαν ύψος ως και 15 μέτρα και πάχος από 2,5 ως 4,5 μέτρα και είναι κατασκευασμένα με πέτρες και τούβλα και ενδιάμεσα υπάρχουν ζώνες από πλίνθους. Σε πολλά σημεία υπάρχει διακόσμηση με σταυρούς, γεωμετρικά σχήματα, κοσμήματα και ημικυκλικά τόξα ενώ σε κάποια σημεία εντοιχίστηκαν σπασμένα αγάλματα ή χρησιμοποιήθηκαν μάρμαρα από μνημεία και επιτύμβιες στήλες κάτι που βλέπουμε στο δυτικό τείχος.
Τα τείχη μιλούν
Τα τείχη που αποτελούν ένα από το μεγαλύτερο κομμάτι της ιστορίας της πόλης «μιλούν» και αυτό φαίνεται από τις επιγραφές που σώζονται μέχρι σήμερα. Χαρακτηριστική είναι η ανορθόγραφη επιγραφή στον ορθογώνιο πύργο απέναντι από την Μονή Βλατάδων που συνέδεε το δυτικό τείχος της Ακρόπολης με το ενδιάμεσο τείχος. Οι επιγραφές είναι του 12ου αιώνα και αναφέρονται στον Ανδρόνικο Λαπαρδά και στον Μιχαήλ Προσούχ πρόσωπα γνωστά της εποχής των Κομνηνών.
ΠΗΡΓΟΣ ΤΟΥ ΠΑΝ(Σ)ΕΒΑΣΤΟΥ ΣΕΒΑΣΤΟΥ ΚΕ ΜΕΓΑΛΟΥ ΧΑΡΤΟΥΛΑΡΗΟΥ ΚΗΡΩ ΝΔΡΟ(ΝΙ)ΚΩ ΤΩ ΛΑΠΑΡΔΑ
Και
…ΟΙΣ ΤΑΠΕ(Ι)ΝΟΣ ΚΕ ΔΟΥΛΟΣ ΤΟΥ ΛΑΠΑΡΔΑ
ΜΗΧΑΗΛ ΠΡΟΣΟΧ
Παρόμοιες επιγραφές υπάρχουν και αλλού όπως στον τριγωνικό πύργο του Μανουήλ Παλαιολόγου στα Βόρεια τείχη της Ακρόπολης ο οποίος κτίστηκε το 1230- 1232.
«Σθέν(ε)ι Μανουήλ του κρατίστου δεσπότου
Ήγειρε τόνδε πύργον (αυ) (συν) τω τειχίω
Γεώργιος δουξ απόκαυκος εκ βάθρων
Σθέν(ει) Μανουήλ του κρατίστου»
Αλλά και στην πύλη στα ανατολικά τείχη κοντά στον πύργο της Αλύσεως η οποία είναι αφιερωμένη στην αυτοκράτειρα Άννα Παλαιολογίνα το 1355μ.Χ.
Ο πύργος του Μανουήλ Παλαιολόγου στα Βόρεια τείχη της Ακρόπολης 1230- 1232μ.Χ
Τα σύμβολα των τειχών
Τα τείχη θεωρούνταν θεοφρούρητα για τους βυζαντινούς και για αυτό υπάρχουν πολλοί σχηματισμένοι σταυροί αλλά και χριστιανικοί συμβολισμοί όπως τα τέσσερα χ πάνω σχήμα σταυρού : Χριστός Χριστιανοίς Χαρίζεται Χάριν, (δηλαδή: Στους Χριστιανούς ο Χριστός χαρίζει την χάρη του).
Ο Λευκός Πύργος που χτίστηκε στην θέση παλιού βυζαντινού και ο πύργος της Αλύσεως (τριγωνίου) χτίστηκαν κατά την Οθωμανική περίοδο χαρακτηριστικό τους το κυκλικό σχήμα.
Γνωστοί είναι και ο τετραγωνικός πύργος του Ορμίσδα στα ανατολικά τείχη και ο πολυγωνικός του Τοπ Χανέ στο νοτιοδυτικό άκρο των τειχών.
Σήμερα σώζονται περίπου 60 πύργοι.
Η νοτιοδυτική πλευρά των τειχών το Τοπ Χανέ
Η Θεσσαλονίκη μέσα στα τείχη
Ο Τάσος Παπαδόπουλος, αρχαιολόγος και ξεναγός στην ομάδα ThessalonikiWalking Tours περιγράφει την περιτείχιστη Θεσσαλονίκη.
«Η Θεσσαλονίκη ήταν μέσα στα τείχη από τα τέλη του 4ου μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα. Η πόλη της Θεσσαλονίκης ζει, αναπνέει, παράγει πολιτισμό, δημιουργεί και δραστηριοποιείται κοινωνικά και πολιτικά μέσα στα τείχη. Θα πρέπει να σκεφτούμε και το θαλάσσιο τείχος και ότι η πόλη ήταν μέσα σε αυτό. Η Θεσσαλονίκη δεχόταν επιδρομές από Γότθους, Σαρακηνούς, Νορμανδούς, Καταλανούς, Σλάβους, Άραβες και Σαρακηνούς, Βενετούς και Οθωμανούς, γι αυτό τα τείχη είχαν λειτουργικό σκοπό.
Όταν αργότερα πέρασαν οι αιώνες και άλλαξε η τεχνολογία του πολέμου, τα τείχη δεν είχαν τον χαρακτήρα που είχαν στον μεσαίωνα. Οι Οθωμανοί αποφάσισαν να κατεδαφίσουν μέρος των τειχών αλλά τότε κανείς δεν διαμαρτυρήθηκε. Επειδή η Θεσσαλονίκη είναι αμφιθεατρική, και δεν υπήρχε αποχετευτικό σύστημα όλες οι ακαθαρσίες, ψοφίμια, λάσπες, αφοδεύσεις κατέληγαν και φράκαραν στο θαλάσσιο τείχος. Όταν κατεδαφίστηκαν τα τείχη και έφυγαν τα απορρίμματα προς την θάλασσα οι θεσσαλονικείς ανάσαναν. Τότε η πόλη άρχισε να αναπτύσσεται εκτός των τειχών, αρχικά προς τα ανατολικά προς την περιοχή των εξοχών όταν γκρεμίστηκαν τα ανατολικά τείχη. Είναι η πρώτη φορά που η πόλη επεκτείνεται έξω από τον μεσαιωνικό της περίβολο. Τα τείχη γκρεμιστήκαν σταδιακά στα πλαίσια των μεταρρυθμίσεων, του Τανζιματ, της οθωμανικής αυτοκρατορίας την περίοδο 1870 -1880. Η οθωμανική αυτοκρατορία θέλει να εκσυγχρονιστεί, πρέπει να χαραχτεί ένα πολεοδομικό σχέδιο και σταδιακά θα έρθει το τραμ, η ύδρευση, το φωταέριο, η αποχέτευση, το τραμ. Το τείχος εκεί που ήταν το κέλυφος της πόλης και παρείχε ασφάλεια, έγινε το ζωνάρι της που έπρεπε να υπερκεραστεί».
Αρχικά κατεδαφίστηκε ολόκληρο το θαλάσσιο τείχος και τα υλικά της κατεδάφισης χρησιμοποιήθηκαν για επιχωμάτωση και κατασκευή της σημερινής «παλιάς παραλίας». Αργότερα κατεδαφίστηκε ένα μεγάλο τμήμα του ανατολικού τείχους από τον Λευκό Πύργο ως την Κασσανδρεώτικη Πύλη (Σιντριβάνι) και ένα μεγάλο κομμάτι του δυτικού.
Ο αρχαιολόγος και ξεναγός Τάσος Παπαδόπουλος στην ξενάγηση της ομάδας Thessaloniki Walking Tours
Τα τείχη και οι πρόσφυγες
Η ιστορία των τειχών συνεχίζεται και τον 20ο αιώνα όταν η Θεσσαλονίκη άνοιξε την αγκαλιά της στους χιλιάδες πρόσφυγες από την Μικρά Ασία, τον Πόντο και την Ανατολική Θράκη οι οποίοι κάπου έπρεπε να μείνουν.
«Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, η περιοχή της Άνω Πόλης ήταν φιλέτο και κυρίως με τούρκους κατοίκους, ήταν τουρκομαχαλας αν εξαιρέσουμε την περιοχή γύρω από την μονή Βλατάδων που ζούσαν χριστιανοί. Ήταν κοντά στο φρούριο και είχαν εξαιρετικό «αέρα», καθαρό σχετικά περιβάλλον διότι δεν είχαν τις ακαθαρσίες που μαζεύονταν όλες κάτω στην παραλία. Τα σπίτια είχαν την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική των Βαλκανίων που την συναντάμε στην Καστοριά, στην Βουλγαρία ή στην Σερβία.
Όταν έφυγαν οι Τούρκοι ήρθαν οι πρόσφυγες. Τα σπίτια δεν έφταναν για όλους αλλά δεν ήθελαν να πάνε και στην Καλαμαριά όπου τότε θέριζε η ελονοσία και ο τύφος και οι ασθένειες θέριευαν μέσα στα στάσιμα νερά της περιοχής. Οι πρόσφυγες με ταπεινά υλικά έχτισαν μικρά προσφυγικά σπιτάκια που ακουμπούσαν σαν στρείδια στο βυζαντινό μεσαιωνικό τείχος. Ο ένας τοίχος του προσφυγικού σπιτιού ήταν το βυζαντινό τείχος και αυτό δείχνει σε τι δύσκολες καταστάσεις ζούσαν αυτοί οι άνθρωποι. Η πόλη που έχει πολλά στρώματα ιστορίας, που είναι ένα παλίμψηστο, είναι και οι ιστορίες των ανθρώπων που δεν μπορούμε να διαγράψουμε. Κάποια στιγμή τα προσφυγικά σπίτια κατεδαφίστηκαν ειδικά κοντά στην μονή Βλατάδων για να αναδειχτούν τα τείχη. Η ιστορία της Θεσσαλονίκης είναι και οι πρόσφυγες της, την οποία πρέπει να αναδείξουμε και όχι να την κρύψουμε» προσθέτει ο Τάσος Παπαδόπουλος.
Η ομάδα Thessaloniki Walking Tours θα επαναλάβει την ξενάγηση για τα «Τείχη της Θεσσαλονίκης» την άνοιξη. Περισσότερες πληροφορίες http://www.thessalonikiwalkingtours.com/
Από το φύλλο της THESSNEWS #142 (26/01/2019-27/01/2019)
