Ένα μνημείο θησαυρός της ελληνιστικής εποχής της Θεσσαλονίκης βρίσκεται στα αζήτητα στην πλατεία Αντιγονιδών, κάτω από πάρκινγκ αυτοκινήτων, ξεχασμένος από την πολιτεία δεκάδες χρόνια.
Πρόκειται για αρχαϊκό ναό που αποκαλύφθηκε το 1936, μέλη του οποίου ανασυντέθηκαν τα Ρωμαϊκά χρόνια και δημιούργησαν αυτό το μοναδικό μνημείο αξεπέραστης αξίας.
Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης δεν έχει προχωρήσει σε περαιτέρω έρευνα λόγω έλλειψης κονδυλίων, το ΑΠΘ έκανε μια προσπάθεια σε συνεργασία με τον Δήμο Θεσσαλονίκης και το Υπουργείο Πολιτισμού το 2012, η οποία κατέληξε στα συρτάρια παρά τις έντονες φωνές των αρχαιολόγων που μιλούν για μνημείο μοναδικό, μείζονος σημασίας. Παρά την απόφαση να απαλλοτριωθεί το οικόπεδο, η απαλλοτρίωση δεν έγινε ποτέ και οι ιδιοκτήτες του οικοπέδου το θέλουν πολυώροφο πάρκινγκ.
Ο ναός είναι περίπτερος εν παραστάσι, ιωνικού ρυθμού. Στον κυρίως ναό περιτρέχει κιονοστοιχία και στην είσοδο, εσωτερικά της κιονοστοιχίας, υπάρχουν δύο κίονες ανάμεσα στις παραστάδες, στις προεκτάσεις του κυρίως ναού.
Το Πάνθεον της Θεσσαλονίκης
Σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα, μηχανικό και αρχαιολόγο Γιώργο Καραδέδο, πρόκειται για μνημείο της υστεροαρχαϊκής περιόδου, εξαιρετικά σημαντικό μνημείο για την πόλη της Θεσσαλονίκης και για ολόκληρο τον βορειοελλαδικό χώρο. «Η σπουδαιότητά του έγκειται στη σπανιότητά του, στην τεράστια ιστορική, αρχαιολογική και καλλιτεχνική αξία του, στον μεγάλο αριθμό των αρχιτεκτονικών μελών που διασώζει, γεγονός σπάνιο για αρχαϊκά μνημεία, και τέλος στην ιδιαιτερότητά του να αποτελεί ανασύνθεση αρχαϊκών αρχιτεκτονικών μελών, τα οποία ανήκουν σε δύο τουλάχιστον μεταφερμένα μνημεία»
Σύμφωνα με τον καθηγητή Κλασικής Αρχαιολογίας Γ. Μπακαλάκη, ίσως πρόκειται για τον ναό του Θερμαίου Διονύσου, ενώ σύμφωνα με πιο πρόσφατες απόψεις του καθηγητή Βουτυρά, πρόκειται μάλλον για τον αρχαϊκό ναό της Αφροδίτης, που βρισκόταν στην Αινεία (σημερινή Νέα Μηχανιώνα) και μεταφέρθηκε στη Θεσσαλονίκη στα Ρωμαϊκά χρόνια. Μία άλλη άποψη υποστηρίζει ότι ο υστεροαρχαϊκός ναός προϋπήρχε στην γωνία των οδών Καραολή&Δημητρίου και Αντιγονιδών ή στο εγγύς περιβάλλον τους και ανοικοδομήθηκε ξανά κατά τη ρωμαϊκή περίοδο με υλικά της εποχής και της περιοχής, για να μετατραπεί σε ναό αυτοκρατορικής λατρείας.
Κάτοψη της πλατείας Αντιγονιδών. Υπάρχουσα κατάσταση. Με διακεκομμένη γραμμή φαίνονται οι μικροεπεμβάσεις που απαιτούνται για την αποκάλυψη του ναού χωρίς να θιγεί η λειτουργία της πλατείας.
Πότε ανακαλύφθηκε ο ναός
Το 1936, κατά τη διάρκεια εκσκαφής για την ανέγερση οικοδομής, αποκαλύφθηκαν τα αρχιτεκτονικά μέλη και τμήματα αγαλμάτων του ναού, από τα οποία κάποια θάφτηκαν στον ανασκαμμένο χώρο και κάποια στην αυλή της Ροτόντας. Το 2000, μετά την κατεδάφιση της παλιάς διώροφης οικοδομής, έπειτα από αίτημα του ιδιοκτήτη για ανέγερση πολυκατοικίας, ήρθε ξανά στο φως ο ξεχασμένος ναός. Τότε, κατά τη διάρκεια της εκσκαφής του οικοπέδου και της αυλής, αποκαλύφθηκαν τα μέλη του ναού και σταμάτησε η εκσκαφή. Στο ανασκαμμένο μέρος του ναού (17μ μήκος και 13.50μ πλάτος) αποκαλύφθηκε ναός των Ρωμαϊκών χρόνων, μέσα στον οποίο βρέθηκε πλήθος κατακερματισμένων αρχιτεκτονικών μελών, τα οποία ταυτίζονται με τα τμήματα ενός υστεροαρχαϊκού ναού γύρω στο 500π.Χ. Το 2006 μεταφέρθηκαν τα μέλη του ναού στο αρχαιολογικό μουσείο και έγινε αναστήλωση του ναού μέσα στο μουσείο.
Γενική άποψη της αίθουσας με τα εκθέματα του αρχαϊκού ναού.
Το 2009 επανέρχεται ο ιδιοκτήτης και ζητά άδεια για να γίνει πολυώροφο πάρκινγκ. Τότε ο δήμος Θεσσαλονίκης δίνει βεβαίωση ότι δεν θίγεται η λειτουργία της πλατείας. Το 2014, λόγω φόβου στατικότητας των όμορων πολυκατοικιών από τις ανασκαφές, αποφασίστηκε το μπάζωμα της αυλής, χωρίς αποτέλεσμα, γιατί οι κάτοικοι ξεσηκώθηκαν και σταμάτησαν τις εργασίες.
Σήμερα μέρος του ναού βρίσκεται κάτω από τα θεμέλια όμορης πολυκατοικίας και εκτείνεται κάτω από την πλατεία Αντιγονιδών, που μέρος της χρησιμοποιείται ως παράνομο πάρκινγκ.
Προοπτικό της αίθουσας στο οποίο φαίνεται ο τρόπος έκθεσης των αρχιτεκτονικών μελών του αρχαϊκού ναού στο αρχαιολογικό μουσείο Θεσσαλονίκης.
Μέρος του ναού στο αρχαιολογικό μουσείο
Μετά την ανασκαφή του 2000, όπου αποκαλύφθηκε μέρος του αρχαϊκού ναού, αποφασίστηκε τα ταυτισμένα αρχιτεκτονικά μέλη του να εκτεθούν στο αρχαιολογικό μουσείο. Τότε, με επικεφαλής τον κ. Καραδέδο, αναστηλώθηκε τμήμα του ναού σε πραγματικές διαστάσεις σε κάτοψη, έτσι ώστε ο επισκέπτης του μουσείου να αντιλαμβάνεται το μνημείο με συνθήκες όσο γίνεται πιο κοντινές σε αυτές που αντιλαμβανόταν ο αρχαίος επισκέπτης του ναού. Στο μουσείο εκτίθεται το ανατολικό τμήμα του ναού, το οποίο ταυτίζεται με το ανασκαμμένο και περιλαμβάνει μέρος του πτερού, τη θύρα εισόδου και τους δύο κίονες εν παραστάσι μπροστά από τη θύρα. Το πραγματικό ύψος των κιόνων ξεπερνούσε τα 7 μέτρα, λόγω όμως του χαμηλού ύψους της αίθουσας, 4,5μέτρα, οι κίονες παρουσιάζονται κομμένοι χωρίς να αλλοιώνεται η αίσθηση του ναού. Τα αγάλματα της θεάς Ρώμης, του Διός Αιγίοχου και των αυτοκρατόρων που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια της εκσκαφής, τοποθετήθηκαν στον πτερό του ναού.
Το ανατολικό τμήμα του ναού που αποκαλύφθηκε το 2000
Η μεγάλη περιπέτεια
Ο περιπλανώμενος ναός της Αντιγονιδών συνεχίζει να βρίσκεται θαμμένος κάτω από την πλατεία και παρ’ όλο που ένα τμήμα του αποκαλύφθηκε φανερώνοντας σύμφωνα με τους αρχαιολόγους ότι πρόκειται για το Πάνθεον της Θεσσαλονίκης, εντούτοις ποτέ δεν έγινε ολοκληρωμένη αρχαιολογική έρευνα.
Η αρχική απόφαση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου ήταν να απαλλοτριωθεί το οικόπεδο και να προχωρήσει η ανάδειξή του. Αργότερα η απόφαση αυτή αναθεωρήθηκε και αποφασίστηκε να διατηρηθεί στο υπόγειο της υπό ανέγερση πολυκατοικίας. Έπειτα από καταθέσεις φακέλων στο ΚΑΣ και διάφορες άλλες ενέργειες, υπήρξε νέα γνωμοδότηση, που τάχθηκε υπέρ της απαλλοτρίωσης, η οποία δεν εφαρμόστηκε ποτέ.
Τα αγάλματα που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια της εκσκαφής.
Το 2012 ετοιμάστηκε προγραμματική σύμβαση μεταξύ του τμήματος αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ, του Δήμου Θεσσαλονίκης και του Υπουργείου Πολιτισμού, έτσι ώστε να αναλάβει ο καθείς από έναν τομέα, να γίνει έρευνα και να υλοποιηθεί η αποκάλυψη του ναού. Η προγραμματική σύμβαση δεν υπογράφτηκε ποτέ.
Ενώ υπάρχει ολοκληρωμένη μελέτη από το 2006, για αποκάλυψη και αναστήλωση του μνημείου χωρίς να θίγεται η λειτουργία της πλατείας και παρά την ομόφωνη απόφαση να υιοθετηθεί η πρόταση, δεν εφαρμόσθηκε ποτέ.
Τα κτερίσματα του ναού
Η πρόταση-πρωτοβουλία αναστήλωσης του ναού
Με πρωτοβουλία του αρχιτέκτονα- αρχαιολόγου Γιώργου Καραδέδου έγινε έρευνα για την ανάδειξη του μνημείου, η οποία κατατέθηκε το 2006 χωρίς να θίγει καθόλου τη λειτουργία της πλατείας Αντιγονιδών.
Σύμφωνα με τη μελέτη, η πλατεία Αντιγονιδών διαμορφώνεται σε δύο επίπεδα, το σημερινό και το αρχαίο. Μικρό τμήμα της οδού Διοικητηρίου και της πλατείας Αντιγονιδών μπορεί να διαμορφωθεί σε αερογέφυρα για να δοθεί η δυνατότητα να παραμείνει ο ναός ορατός στο σύνολό του και να αναστηλωθεί. Στα σόκορα των όμορων στο υπό απαλλοτρίωση οικόπεδο πολυκατοικιών, μπορούν να τοποθετηθούν γιγαντοαφίσες με πληροφόρηση για το μνημείο, η ολοκλήρωση της μορφής του οποίου, εκτός από την αναστήλωση, μπορεί να επιτυγχάνεται με ολογράμματα. Η λύση αυτή, σύμφωνα με τον Γ. Καραδέδο, «είναι άκρως ενδιαφέρουσα, καθώς δίνεται η δυνατότητα στην καρδιά της ελληνιστικής, ρωμαϊκής και βυζαντινής Θεσσαλονίκης να ξεπροβάλλει αναστηλωμένος ένας αρχαϊκός ναός, του οποίου οι διαστάσεις και οι αξίες μπορούν άνετα να ανταγωνισθούν το μέγεθος και το πλήθος των σύγχρονων πολυκατοικιών».
Τα κτερίσματα βρέθηκαν σε διάφορα σημεία της πόλης. Ένα κιονόκρανο χρησιμοποιήθηκε ως γούρνα σε βρύση εκκλησίας.
Αφού πρόκειται για ένα στολίδι της πόλης, το οποίο αν αναδειχθεί θα αναβαθμίσει όχι μόνο την πλατεία Αντιγονιδών, αλλά θα γίνει και τόπος έλξης παγκόσμιου ενδιαφέροντος – κατ’ επέκταση θα φέρει έσοδα στην πόλη-, γιατί όλοι κλείνουν τα μάτια;
Γιατί ο Δήμος Θεσσαλονίκης αδιαφορεί για ένα σημαντικό μνημείο της πόλης, που τείνει να καταχωθεί στα υπόγεια των πολυκατοικιών;
Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης γνωρίζει τη σημαντικότητα του μνημείου. Έχει αποδείξει ότι με τις κατάλληλες ενέργειες μπορεί να εξασφαλίσει τα κονδύλια για την ανασκαφή και ανάδειξή του.
Η πλούσια σε Ιστορία Θεσσαλονίκη έχει υποχρέωση να αφήσει κληρονομιά στις επόμενες γενιές αναδεικνύοντας τους θησαυρούς της. Οι ενέργειες για ανασκαφική έρευνα και αναστήλωση θα έχουν συμπαραστάτες όλους τους πολίτες της Θεσσαλονίκης. Είναι χρέος μας.
Από το φύλλο της THESSNEWS #130 (03/11/2018-04/11/2018)
