Η Αγία Σοφία της Τραπεζούντας είναι μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς, σημείο αναφοράς του ποντιακού Ελληνισμού και ένα από τα βυζαντινά μνημεία που διατηρεί της μοναδικής τέχνης τοιχογραφίες του. Το στολίδι της Τραπεζούντας στην Τουρκία βρίσκεται στη δυτική είσοδο της πόλης πάνω σε ένα λόφο και από τον 13ο αιώνα που ιδρύθηκε αποτελούσε την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας των Μεγαλοκομνηνών. Από το 2013 μετατράπηκε από μουσείο σε τζαμί και υπό αυτό το καθεστώς λειτουργεί ως σήμερα.
Ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων με επιστολή του στις 28 Μαΐου 2019 προς την γενική διεύθυνση Βακουφίων στην Τουρκία εξέφρασε την ανησυχία του για την αλλαγή του καθεστώτος χρήσης του μνημείου από μουσείο σε τζαμί αλλά και για τις επικείμενες εργασίες που ενδέχεται να αλλοιώσουν περαιτέρω την αυθεντικότητά του.
Η επιστολή κοινοποιήθηκε στο υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού της Ελλάδας στο υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού της Τουρκίας και στην Ελληνική Εθνική Επιτροπή Unesco.
Οι σπάνιες μοναδικές τοιχογραφίες
Η επιστολή των αρχαιολόγων στις τουρκικές αρχές:
«Παρακολουθώντας το ζήτημα της μετατροπής της Αγίας Σοφίας Τραπεζούντας σε τζαμί, ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων εκφράζει την ανησυχία του για την αλλαγή του καθεστώτος χρήσης του εν λόγω μνημείου που έως το 2013 λειτουργούσε ως Μουσείο.
Όπως γνωρίζετε, η Αγία Σοφία Τραπεζούντας αποτελεί ένα εξέχον βυζαντινό μνημείο του Πόντου, ίδρυμα του Μανουήλ Α΄ Κομνηνού (1238-1263), διακοσμημένο με μοναδικής τέχνης τοιχογραφίες. Αποτελεί αντιπροσωπευτικό μνημείο όχι μόνο για την ιστορία και τον πολιτισμό της Τουρκίας, αλλά και για όλον τον κόσμο.
Θα θέλαμε να σημειώσουμε ότι η Αγία Σοφία δεν μετατράπηκε σε τζαμί αμέσως μετά την κατάληψη της Τραπεζούντας από τους Οθωμανούς το 1461, αλλά, σύμφωνα με ιστορικές πηγές, το τελευταίο τρίτο του 16ου αιώνα και ενώ τα παρακείμενα κτήρια του μοναστηριού εξακολουθούσαν να χρησιμοποιούνται για αρκετά χρόνια μετά από μοναχούς. Επομένως, ο συχνά διατυπωμένος συσχετισμός του μνημείου με το πρόσωπο του Μωάμεθ Β΄ του Πορθητή δεν είναι βάσιμος.
Παράλληλα, η περιορισμένη πρόσβαση των επισκεπτών στην Αγία Σοφία, μετά την επαναφορά της θρησκευτικής χρήσης σε αυτήν το 2013, τους αποκλείει από την δυνατότητα κατανόησης και απόλαυσης του μνημείου. Θα θέλαμε να υπογραμμίσουμε ότι, σύμφωνα με τους διεθνείς κανόνες, κάθε χώρα θα πρέπει να προσφέρει καθολική πρόσβαση στα πολιτιστικά αγαθά και μνημεία της επικράτειάς της.
Επιπλέον, εκφράζουμε την αγωνία μας για το μέλλον αυτού του μοναδικού αυτού κτηρίου, με αφορμή δημοσιεύματα για νέες επικείμενες εργασίες στο μνημείο, με τις οποίες θα αλλοιωθεί περαιτέρω ο αυθεντικός ιστορικός χαρακτήρας του.
Ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων ζητεί από την Υπηρεσία σας η Αγία Σοφία Τραπεζούντας να επανέλθει στο καθεστώς των Μουσείων, ώστε όλοι οι επισκέπτες να έχουν ελεύθερη πρόσβαση σε αυτό το εμβληματικό μνημείο της Τουρκίας, χωρίς να υποτιμάται ή να αλλοιώνεται η ιστορική και καλλιτεχνική του αξία».
Το 2018 το περιφερειακό διοικητικό δικαστήριο της Αμισού Τουρκίας ακύρωσε τα σχέδια για μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί αλλά το μνημείο εξακολουθεί να λειτουργεί ως τέμενος!
Το υπέροχο μωσαϊκό δάπεδο
Μαρμάρινες επιτάφιες πλάκες με ελληνικές επιγραφές
Κάλυψαν τις αγιογραφίες με μουσαμάδες
Από το 1961 που λειτούργησε ως μουσείο έως το 2013 οι επισκέπτες είχαν την ευκαιρία να θαυμάσουν τις μοναδικές τοιχογραφίες της Παλαιολόγειας εποχής, το εξαιρετικό ψηφιδωτό δάπεδο, επιγράμματα χαραγμένα στην αψίδα του βήματος και τα ανάγλυφα κιονόκρανα με διακοσμήσεις αετών και το μονόγραμμα των Κομνηνών.
Σήμερα οι μοναδικές αναπαραστάσεις του 14ου αιώνα εξαιρετικής τεχνικής καλύφθηκαν με παραπετάσματα (μουσαμάδες) και τα ψηφιδωτά του δαπέδου καλύφθηκαν με χαλί, όπως αρμόζει στη μουσουλμανική θρησκεία. Προστέθηκε μιχράμπ κι εξωτερικά του ναού τοποθετήθηκαν ξύλινα ερμάρια για τα υποδήματα των μουσουλμάνων πιστών. Οι αρχαιοελληνικοί κίονες και οι μαρμάρινες πλάκες με ελληνικές επιγραφές που υπήρχαν διάσπαρτες στον αύλειο χώρο συγκεντρώθηκαν όλα μαζί σε ένα σημείο.
Ο συνταξιδιώτης Στάθης Ταξίδης το 2013, όταν μετατράπηκε το μουσείο σε τζαμί
Οι υπέροχες τοιχογραφίες καλύφθηκαν με… μουσαμά
Το «μάτι» της Τραπεζούντας
Ο ναός της Αγίας Σοφίας της Τραπεζούντας χτίστηκε από τον Μανουήλ Α’ Κομνηνό (1238-1263). Το μοναστηριακό συγκρότημα ήταν κτισμένο σε απόσταση περίπου δυο χιλιομέτρων δυτικά της οχυρωμένης πόλης, με θέα την Μαύρη Θάλασσα.
Ο ιστορικός ναός τραβούσε «τα βλέμματα των εκάστοτε δια των ακτών της Μαύρης Θάλασσας εις Τραπεζούντα πλεόντων» και είναι χαρακτηριστικά τα άπειρα και ποικίλα σχεδιαγράμματα πάνω στους τοίχους που αναπαριστούν πλοία, σαΐτες, βάρκες, γαλεόνια και μεγάλα κάτεργα εντός και εκτός του ναού αλλά και επιγράμματα τα οποία αποτέλεσαν ιδιαίτερη μελέτη.
Ο ναός μετατράπηκε σε τέμενος στα τέλη του 16ου αιώνα, όταν κι αφαιρέθηκε η Αγία Τράπεζα. Σύμφωνα με τον Χρύσανθο, έχει διασωθεί επιτάφιος επιγραφή του 1665 των Τούρκων που γράφει «Αλώσεως της μητροπόλεως Τραπεζούντος ται του μητροπολιτικού ναού του Αγίου Φιλίππου»…..».
Ο περιηγητής Ουίλιαμ Χάμιλτον επισκέφθηκε την Τραπεζούντα το 1840 και περιέγραψε: «Δεν παρέλειψα να επισκεφθώ τα ερείπια της Αγίας Σοφίας… Οι Τούρκοι την έχουν μετατρέψει σε τζαμί. Στο μέσο της μεγάλης εξωτερικής της αψίδας σώζεται ο δικέφαλος αετός, ενώ ένα παρόμοιο γλυπτό υπάρχει και στον ανατολικό τοίχο. Οι εσωτερικοί χώροι του μνημείου είναι καλυμμένοι με τοιχογραφίες, τις οποίες οι Τούρκοι έχουν δυστυχώς καταστρέψει. Είναι λυπηρό το πόσο έχει καταστραφεί και το άλλοτε ωραιότατο μωσαϊκό δάπεδο…».
Το μωσαϊκό δάπεδο καλύφθηκε με χαλί το 2013
Από το ταξίδι των ανθρώπων του Ράδιο Θεσσαλονίκη στην Τραπεζούντα, το 2011
Στην Θεσσαλονίκη ο ομφάλιος λίθος
Στο κεντρικό σημείο του δαπέδου υπήρχε κεντρικός ομφάλιος λίθος που παριστούσε «λαγώον σπαραττώμενον υπό αετού». Αυτό το κομμάτι αποσπάσθηκε κρυφά το 1860 κατά την διάρκεια επισκευής του τεμένους από τον Κρωμναίο κάλφα Χατζή Μουράτ Βαφειάδη, ο οποίος το μετέφερε στην Κρώμνη και το τοποθέτησε στο δάπεδο της εκκλησίας Μαντζάντων.
Οι πρόσφυγες του Πόντου μετά το 1924 το μετέφεραν στην Θεσσαλονίκη και σήμερα είναι εκτεθειμένο στην Ροτόντα.
Ο πύργος της μονής
Το κωδωνοστάσιο του καθολικού της μονής της Αγίας Σοφίας ή αλλιώς πύργος, το οποίο σώζεται ως σήμερα αποτέλεσε παρατηρητήριο και αστεροσκοπείο όταν η μονή φιλοξένησε στην διάρκεια του 14ου αιώνα την περίφημη σχολή θετικών επιστημών του αστρονόμου και μαθηματικού Κωνσταντίνου Λουκίτη. Παρακείμενα του ναού υπήρχε βαπτιστήριο το οποίο κατεδαφίστηκε μετά το 1842.
Οι σπάνιες τοιχογραφίες (2011)
Το μουσείο έγινε τζαμί!
Ιστορικό
μνημείο
Ο ναός ακολουθεί τον τύπο των σταυροειδών εγγεγραμμένων τερακιόνων με τρούλο. Στο κέντρο υψώνεται κυκλικός σχετικά μικρός τρούλος που στηρίζεται σε τέσσερις κίονες με μεγάλο νάρθηκα και τρεις στοές διακοσμημένες με ανάγλυφα στις εξωτερικές προσόψεις.
Τα σπουδαία βυζαντινά ανάγλυφα παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον τα οποία φέρουν «τραπεζούντια» μορφολογικά και διακοσμητικά στοιχεία προερχόμενα σύμφωνα με τον Αλπάτοφ από την αρμενική, γεωργιανή και ισλαμική τέχνη.
Σύμφωνα με τους περιηγητές μετά την μετατροπή του ναού σε τέμενος, κατά καιρούς χρησιμοποιήθηκε ως αποθήκη και νοσοκομείο ως το 1958 που λειτούργησε ως τζαμί.
Οι εργασίες αποκατάστασης του μνημείου και η αποκάλυψη και στερέωση των τοιχογραφιών έγιναν από το πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου υπό την εποπτεία του καθηγητή Τάλμποτ Ράις, το 1955.
Το 1961 η Αγία Σοφία της Τραπεζούντας χαρακτηρίσθηκε «ιστορικό μνημείο».
Από το φύλλο της THESSNEWS #160 (01/06/2019-02/06/2019)
