Ο Άγιος Βασίλης, ο αγαπημένος των μικρών και μεγάλων παιδιών, έρχεται σύμφωνα με το έθιμο από την Καισαρεία της Καππαδοκίας γεμάτος δώρα για τη νέα χρονιά. Είναι ο Άγιος που στο πρόσωπό του αναζητούμε την ελπίδα, το καινούργιο και την καλοτυχία.
Για τους Άγγλους είναι ο «Santa Claus» ή ο «Father Christmas», για τους Γάλλους ο «Περ Νοέλ», για τους Ολλανδούς ο «Σίντερ Κλάας, για τους Γερμανούς ο «Βάιναχτσμαν», για τους Ιταλούς ο «Babbo Natale», ο «Λαμ- Κουνγκ Κουνγκ» για τους Κινέζους και «Χοτείσο» για τους Ιάπωνες.
Ο Άγιος Βασίλειος (330μχ -370μ.χ) έζησε και ασκήτεψε στην πατρογονική Καππαδοκία μαζί με τον μεγάλο θεολόγο και συναξαριστή Γρηγόριο τον Νανζιανζηνό. Υπήρξε σπουδαίος ιεράρχης, κορυφαίος θεολόγος, επίσκοπος Καισάρειας, συγγραφέας, ρήτορας και υπέρμαχος κατά του αρειανισμού, που τότε δίχασε την ορθόδοξη εκκλησία.
Αν και η σημερινή εικόνα του Αϊ-Βασίλη με την άσπρη γενειάδα και την κόκκινη στολή που φέρνει δώρα είναι επινόηση ενός Αμερικανού σχεδιαστή, του Haddon Sundblom, ο οποίος εμπνεύστηκε τον Αϊ- Βασίλη το 1931 για την προβολή του αναψυκτικού Coca Cola, προϋπήρξε άλλη οπτικοποιημένη εκδοχή του στο περιοδικό «Harper’s Weekly» το 1863.
Παρ’ όλα αυτά για τους ορθόδοξους χριστιανούς ο Αϊ-Βασίλης με τα δώρα είναι ο Άγιος Βασίλειος ο Μέγας από την Καισάρεια της Καππαδοκίας, που με το μεγάλο του φιλανθρωπικό έργο βοήθησε χιλιάδες χριστιανούς ιδρύοντας τον 4ο αιώνα μ.Χ. στην Καισάρεια τη «Βασιλειάδα». Η «Βασιλειάδα» ήταν ένα ίδρυμα που λειτουργούσε ως νοσοκομείο, ορφανοτροφείο, γηροκομείο και ξενώνας για ιατρική περίθαλψη όσων είχαν ανάγκη.
Το έθιμο της Βασιλόπιτας
Από τον Άγιο Βασίλειο προέρχεται και το έθιμο της Βασιλόπιτας. Σύμφωνα με την παράδοση, όταν ο έπαρχος της Καππαδοκίας πήγε να καταλάβει την Καισάρεια, ο Μέγας Βασίλειος ζήτησε από τους πλούσιους της πόλης να μαζέψουν ό,τι τιμαλφή είχαν και να τα δώσουν στον έπαρχο ως λύτρα. Ο έπαρχος το μετάνιωσε, δεν λεηλάτησε την πόλη και αποχώρησε. Προκειμένου να επιστρέψει τα τιμαλφή ο Βασίλειος στους δικαιούχους, μην γνωρίζοντας τι ανήκει σε ποιον, αποφάσισε να παρασκευαστούν μικροί άρτοι και μέσα σε αυτούς να τοποθετηθούν τα χρυσαφικά ή τα νομίσματα. Την επόμενη μέρα τα μοίρασε και ο καθένας πήρε ό,τι του έτυχε στον άρτο. Από τότε ξεκίνησε το έθιμο της Βασιλόπιτας, που το τηρούμε ως σήμερα κάθε Πρωτοχρονιά στη μνήμη του Αγίου.
Τι σημαίνουν τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς;
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει και η παράδοση για τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς.
Από τα βυζαντινά ακόμα χρόνια οι νέοι, με πρόσχημα τα κάλαντα, έβρισκαν ευκαιρία να εκφράσουν την αγάπη τους και τον θαυμασμό τους σε μια κοπέλα μπερδεύοντας και ανακατεύοντας μέσα στο τραγούδι στίχους που απευθύνονταν σε αυτήν δίχως να γίνουν εύκολα αντιληπτοί.
Στα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς, σύμφωνα με μια εκδοχή του θρησκειολόγου Δημήτρη Καραματσάκου, οι στίχοι που αναφέρονται στον Αϊ- Βασίλη μπερδεύονται με τους στίχους που αναφέρονται στην κοπέλα και έτσι ο νέος εκφράζει με αυτόν τον τρόπο τον θαυμασμό του.
Αρχιμηνιά και αρχιχρονιά
Ψηλή μου δεντρολιβανιά (αναφέρεται στην κοπέλα: που είσαι ψηλή σαν δεντρολιβανιά)
και αρχή καλός μας χρόνος
εκκλησιά με τ’ άγιο θόλος (αναφορά στην κοπέλα: με το καπέλο είσαι σαν εκκλησιά με τον τρούλο)
Αρχή που βγήκε ο Χριστός, άγιος και πνευματικός
στη γη να περπατήσει και να μας καλοκαρδίσει (αναφορά στην κοπέλα: αν βγει να περπατήσει, θα ευφρανθούν οι καρδιές μας)
Άγιος Βασίλης έρχεται
και δεν μας καταδέχεται (δεν καταδέχεται η κοπέλα)
από την Καισαρεία
συ είσαι αρχόντισσα κυρία (εσύ η κοπέλα μου είσαι αρχόντισσα)
Βαστάει εικόνα και χαρτί
ζαχαροκάντιο ζυμωτή (είσαι σαν γλυκό ζυμωμένο, σαν ζαχαροκάντιο)
χαρτί και καλαμάρι
δες κι εμέ το παλληκάρι (κοίτα και μένα το παλληκάρι)
Το καλαμάρι έγραφε
την μοίρα του την έλεγε (τη μοίρα του παλληκαριού, την ατυχία του;;)
και το χαρτί ομίλει
άγιε μου, άγιε μου καλέ Βασίλη (ο στίχος αυτός υπάρχει σε πολλές εκδοχές και είναι η ακροτελεύτια αναφώνηση του νέου προς τον Άγιο Βασίλη).
Η 25η Δεκεμβρίου πριν… τα Χριστούγεννα
Τα Χριστούγεννα άρχισαν να γιορτάζονται στη Ρώμη το 335 μ.Χ, αν και για άλλους ιστορικούς ξεκίνησε στα μέσα του 3ου αιώνα και η αρχαιότερη ομιλία για τη γέννηση του Χριστού εκφωνήθηκε από τον Μέγα Βασίλειο της Καππαδοκίας το 376 μ.Χ.
Μέχρι τότε γιορταζόταν στη Ρώμη από 17 ως 23 Δεκεμβρίου η γιορτή του «αήττητου ήλιου», τα Σατουρνάλια, προς τιμήν του Θεού Saturnus, πρώτου μυθικού βασιλιά του Λατίου, όπου τιμούσαν την προσμονή της ηλιακής αναγέννησης.
Οι αρχαίοι Έλληνες γιόρταζαν το δεύτερο μισό του Δεκεμβρίου τα Κατ’ Αργούς Διονύσια με άφθονο κρασί προς τιμή του θεού Διονύσου και μασκαρεμένοι έψελναν τα «φαλλικά άσματα». Στις 25 Δεκεμβρίου γιορταζόταν η γιορτή του χειμερινού ηλιοστασίου, τα Βρουμάλια ή Μπρουμάλια (Bruma: λατιν. Η μικρότερη μέρα του έτους). Την 25η Δεκεμβρίου γιόρταζαν και τη γέννηση του Μίθρα, αρχαίος περσικός θεός του φωτός και της Σοφίας, που λατρευόταν και από τους Ρωμαίους ως τον 5ομ.Χ αιώνα.
Παράλληλα γιορτάζονταν τα ελληνικά Κρόνια, γιορτές αφιερωμένες στη Δήμητρα και στον Διόνυσο. Ακολουθούσαν τα Αλώα, που ήταν ευχαριστήριες γιορτές προς τη θεά Δήμητρα των Αλωνιών για την καλή σοδειά. Γυμνές γυναίκες έβγαιναν την νύχτα της 26ης Δεκεμβρίου και χόρευαν προκλητικά στους δρόμους με τεράστιους ψεύτικους φαλλούς ανταλλάσσοντας πειράγματα. Επίσης στη Ρώμη γιορτάζονταν τα Βότα προς τιμήν του Πανός την 1η Ιανουαρίου και τα Λορεντάλια, όπου τελούνταν νεκρικές θυσίες στις 23 Δεκεμβρίου.
Όλες αυτές οι γιορτές είχαν έντονους συμβολισμούς, που σήμαιναν το τέλος ενός κύκλου και την αναγέννηση του επόμενου.
Όλες αυτές οι ειδωλολατρικές και παγανιστικές γιορτές του Δεκεμβρίου καταδικάστηκαν από την Εκκλησία με τον 62ο κανόνα της εν Τρούλλω ΣΤ’ Οικουμενικής Συνόδου το 680μ.Χ και καταργήθηκαν επίσημα από τη Σύνοδο της Ρώμης το 743μ.Χ.
Κατά την αρχαιότητα η Πρωτοχρονιά ήταν τοποθετημένη την 1η Μαρτίου, διότι θεωρούσαν ότι η χρονιά ξεκινούσε με τον ερχομό της άνοιξης. Κατά τη διάρκεια του Βυζαντίου η 1η Μαρτίου γιορταζόταν ως η πρώτη μέρα του χρόνου ως τον 7ο αιώνα με πανηγυρισμούς, πομπές, χορούς, κάλαντα και στολισμό των σπιτιών. Με την επικράτηση του Χριστιανισμού, ορίστηκε αρχικά η 6η Ιανουαρίου ως Πρωτοχρονιά, που γιορταζόταν μαζί τα Χριστούγεννα και τα Θεοφάνεια.
Τα κάλαντα ή αλλιώς τα άσματα του Αγερμού
Τα κάλαντα είναι ευχετικά και εγκωμιαστικά άσματα και ανήκουν στα έθιμα της καλοχρονιάς. Το όνομά τους προέρχεται από τη λατινική λέξη calendae. Οι Καλένδες ήταν γιορτή κατά τη ρωμαϊκή εποχή.
Οι Ρωμαίοι γιόρταζαν τις πρώτες μέρες κάθε μήνα και σύμφωνα με την παράδοση η ονομασία προήλθε από το όνομα του πλούσιου Κάλανδου, που από τα δύο αδέρφια του ανέλαβε αυτός να τρέφει τους Ρωμαίους τις πρώτες 12 μέρες του έτους. Οι Καλένδες γιορτάζονταν με λαμπρότητα και διαρκούσαν 12 μέρες πριν και μετά την Πρωτοχρονιά, με τους νέους να τραγουδούν σκωπτικά και ευφημιστικά τραγούδια.
Λέγεται ότι είχαν τις ρίζες τους στην αρχαιότητα και έμοιαζαν με το έθιμο της Ειρεσιώνης, που ψάλλονταν ευχές για την υγεία, την ευτυχία και την καρποφορία της γης. Τα κάλαντα της Ειρεσιώνης, μαζί με τα Κορωνίσματα και τα Χελιδονίσματα ψάλλονταν από παιδιά που γύριζαν στους δρόμους με σκοπό την είσπραξη χρημάτων και ήταν γνωστά ως τα άσματα του Αγερμού ή αλλιώς αγύρτικα τραγούδια και είχαν τις ρίζες τους στην αρχαιότητα.
Με την πάροδο των χρόνων τα κάλαντα άλλαξαν στίχους ή μουσική και προσαρμόστηκαν στις διάφορες περιοχές με τους μικρούς καλαντιστές να ψάλλουν έξω από την πόρτα των σπιτιών τα κάλαντα ακόμα και με τη συνοδεία μουσικών οργάνων δίνοντας ευχές για ευτυχία, υγεία και καρποφορία. Έτσι προκύπτουν τα κάλαντα της Θράκης, τα μικρασιάτικα, τα ποντιακά, τα αρβανίτικα, της καππαδοκίας κ.ά.
Από το φύλλο της THESSNEWS #138 (29/12/2018-30/12/2018)
