Σημαντικά μνημεία του Χριστιανισμού και της Ορθοδοξίας διασώζονται μέχρι και σήμερα σε όλη την πόλη της Θεσσαλονίκης.
Ναοί και μονές που αποτελούν βασικό κομμάτι της χριστιανικής πίστης «μετρούν» αιώνες παρουσίας στην πόλη, έχοντας άρρηκτο δεσμό με την ιστορία της.
Ιερός Ναός Αγίου Δημητρίου
Αφιερωμένος στον Πολιούχο της Θεσσαλονίκης, ο Ιερός Ναός του Αγίου Δημητρίου βρίσκεται στο κέντρο της πόλης.
Η παλαιοχριστιανική βασιλική ιδρύθηκε στα μέσα του 5ου αιώνα από τον έπαρχο Ιλλυρικού, Λεόντιο. Η τοποθεσία της εκκλησίας δεν είναι τυχαία. Κατά τη ρωμαϊκή περίοδο στην περιοχή υπήρχαν λουτρά, όπου φυλακίστηκε, και μετά τον θάνατό του τάφηκε, ο Άγιος Δημήτριος. Αργότερα μετατράπηκαν σε κρύπτη, η οποία παραμένει μέχρι και σήμερα.
Η αρχική τρίκλιτη βασιλική κάηκε το 629-634 και μετά την πυρκαγιά χτίστηκε μια μεγαλύτερη, πεντάκλιτη, από τον επίσκοπο Ιωάννη. Κατά την άλωση της Θεσσαλονίκης λεηλατήθηκε από τους Σαρακηνούς και αργότερα από τους Νορμανδούς, ενώ από το 1493 έως το 1912 είχε μετατραπεί σε τζαμί. Η μεγάλη πυρκαγιά του 1917 κατέστρεψε σχεδόν ολοκληρωτικά τον Ναό, με τις εργασίες αποκατάστασης να διαρκούν έως το 1948.
Ο θάνατος του Αγίου Δημητρίου
Ο Καίσαρας Γαλέριος εφάρμοζε τους νόμους του Διοκλητιανού, ο οποίος εξαπέλυε δριμείς διωγμούς κατά του Χριστιανισμού. Ο Καίσαρας γνώριζε για τον Δημήτριο και τον ενεργό του ρόλο στη διάδοση του Χριστιανισμού και διέταξε τη σύλληψη και τη φυλάκισή του στο ισόγειο συγκρότημα του αρχαίου λουτρού, που βρισκόταν κοντά στο στάδιο όπου γίνονταν μονομαχίες.
Σε αυτό το στάδιο, ο Νέστορας, πιστός μαθητής του Δημητρίου, αντιμετώπισε και νίκησε τον Λυαίο, τον μονομάχο του Γαλέριου. Ο Καίσαρας, έχοντας δεχτεί πλήγμα μετά την ήττα, συλλαμβάνει τον Νέστορα και τον εκτελεί, ενώ παράλληλα στέλνει φρουρά στα λουτρά όπου βρισκόταν φυλακισμένος ο Δημήτριος και διατάζει να τον σκοτώσουν.
Ο Άγιος Δημήτριος μαρτύρησε το 304 μ.Χ και η μνήμη του γιορτάζεται στις 26 Οκτωβρίου. Στα ρωμαϊκά λουτρά τάφηκε και αργότερα, τον 5ο αιώνα, χτίστηκε εκκλησία. Το όνομα «Μυροβλύτης» τού αποδόθηκε από το μύρο που αναβλύζει από τον τάφο του.
Αγία Σοφία
Ένα από τα πιο σημαντικά παλαιοχριστιανικά μνημεία της Ελλάδας και της Ορθοδοξίας αποτελεί ο Ιερός Ναός της του Θεού Σοφίας, που βρίσκεται στο κέντρο της Θεσσαλονίκης.
Χτίστηκε στα τέλη του 7ου αιώνα και είναι αφιερωμένος στον Χριστό, τον αληθή Λόγο και τη Σοφία του Θεού. Πριν γίνει η ανέγερση του ναού, στη θέση του υπήρχε μια πεντάκλιτη βασιλική του 5ου αιώνα, η οποία καταστράφηκε από σεισμό που έγινε περίπου το 620.
Από το 1204 έως και το 1224, κατά την Δ’ Σταυροφορία, ο ναός έγινε καθεδρικός των Λατίνων και αργότερα έγινε και πάλι ορθόδοξη επισκοπική έδρα της πόλης έως το 1523, που μετατράπηκε σε τζαμί. Το 1913 έγινε και πάλι τόπος ορθόδοξης χριστιανικής λατρείας. Ο μεγάλος σεισμός του 1978 προκάλεσε σοβαρές ζημιές στον Ναό και η αποκατάσταση διήρκησε περίπου είκοσι χρόνια.
Αρχιτεκτονική και ψηφιδωτά
Η Αγία Σοφία είναι χτισμένη στον τύπο μεταξύ της βασιλικής με τρούλο και του εγγεγραμμένου σταυροειδούς. Ο ψηφιδωτός διάκοσμος στο εσωτερικό του ναού προέρχεται από διαφορετικές περιόδους. Το σημαντικότερο ψηφιδωτό βρίσκεται στον τρούλο. Απεικονίζει την Ανάληψη του Ιησού Χριστού και χρονολογείται στα τέλη του 9ου αιώνα.
Οι τοιχογραφίες του ναού ανάγονται στον 11ο αιώνα, ενώ ο γλυπτός διάκοσμος δεν είναι έργο μίας φάσης.
Παναγία Χαλκέων
Ένα από σημαντικότερα μνημεία της Ορθοδοξίας στην πόλη, που εξακολουθεί να λειτουργεί και σήμερα ως ναός, είναι ο Βυζαντινός Ναός της Παναγίας των Χαλκέων.
Βρίσκεται στη συμβολή των οδών Αριστοτέλους και Εγνατίας, κάτω από την αρχαία Αγορά, και πήρε το όνομά της από τα εργαστήρια χαλκωματάδων που υπήρχαν και συνεχίζουν να υπάρχουν στην περιοχή.
Ο ναός είναι αφιερωμένος στη Θεοτόκο. Η κτητορική επιγραφή του ιδρυτή, η οποία βρίσκεται στο υπέρθυρο της δυτικής εισόδου, αναφέρει πως ο ναός χτίστηκε το 1028 από τον Χριστόφορο Πρωτοσπαθάριο και Κατεπάνω (= ανώτατος πολιτικός και στρατιωτικός άρχοντας κατά τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία) Λαγουβαρδίας, μαζί με τη σύζυγό του, Μαρία και τα παιδιά του, Νικηφόρο, Άννα και Κατακαλή. Ο τάφος του κτήτορα εικάζεται πως βρίσκεται στο μέσο του βόρειου τοίχου.
Ο Ιερός Ναός Παναγίας Χαλκέων μετατράπηκε σε τζαμί το 1430 και έφερε την επωνυμία «Καζαντζιλάρ τζαμί», που σημαίνει τζαμί των χαλκωματάδων.
Μετά τον σεισμό του 1978 ήταν απαραίτητο να πραγματοποιηθούν εργασίες στερέωσης αλλά και συντήρησης των τοιχογραφιών.
Η Κόκκινη Εκκλησία
Ο ναός είναι χτισμένος από πλίνθους και για τον λόγο αυτό αποκαλείται και «Κόκκινη Εκκλησία». Ανήκει στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο ναό.
Τέσσερις μαρμάρινες κολόνες, στο κέντρο του ναού, κρατούν τις καμάρες πάνω στις οποίες στηρίζεται ο τρούλος. Άκρως εντυπωσιακά είναι τα τόξα και τα αψιδώματα καθώς και οι ημικυκλικοί κίονες του ναού, με την κωνσταντινοπολίτικη επιρροή να είναι εμφανής.
Οι τοιχογραφίες κόσμησαν τον ναό την ίδια περίοδο με την ίδρυσή του. Σήμερα, σώζονται κάποιες χριστολογικές σκηνές στον κυρίως ναό αλλά και λειτουργικές στο ιερό βήμα.
Μονή Βλατάδων
Στην περιοχή της Άνω Πόλης βρίσκεται το μοναδικό μοναστήρι της βυζαντινής περιόδου της πόλης, το οποίο συνεχίζει να λειτουργεί μέχρι και σήμερα.
H Μονή Βλατάδων βρίσκεται 80 περίπου μέτρα από τα τείχη του Επταπυργίου. Χτίστηκε στα μέσα του 14ου αιώνα και πιθανολογείται πως στο σημείο αυτό υπήρχε παλαιότερος ναός. Ιδρύθηκε από τους αδελφούς Δωρόθεο και Μάρκο Βλατή, μαθητές του Γρηγορίου Παλαμά, ο οποίος διετέλεσε Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης κατά τα έτη 1371-1379. Η Μονή είναι αφιερωμένη στη Μεταμόρφωση του Χριστού.
Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας η Μονή ήταν γνωστή ως «Τσαούς Μαναστίρ» και πιθανολογείται ότι πήρε αυτό το όνομα από τον Τούρκο στρατιωτικό διοικητή Τσαούς- Μπέη, ενώ για λίγο καιρό είχε μετατραπεί και σε τζαμί.
Η Μονή Βλατάδων ανήκει στον τύπο της παραλλαγής του σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού. Χαρακτηριστικό είναι πως ο τρούλος δεν στηρίζεται σε κίονες, αλλά στους τοίχους του ιερού και στις δυτικές παραστάδες.
Η Μονή Βλατάδων είναι σταυροπηγιακή Μονή, υπάγεται δηλαδή απευθείας στο Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης.
Η αρχική μορφή της Μονής
Σήμερα η μορφή που έχει η Μονή διαφέρει από την αρχική της, καθώς τα κτήρια που διασώθηκαν ήταν ελάχιστα. Οι τοιχογραφίες που διασώζονται χρονολογούνται μεταξύ του 1360 και του 1380. Από τις τοιχογραφίες ξεχωρίζει εκείνη του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, η οποία πιθανόν να έγινε σύντομα μετά τον θάνατό του. Στη Μονή φιλοξενούνται εικόνες, χειρόγραφα και κειμήλια από τον 12 ο αιώνα έως και σήμερα.
Φωτογραφίες: Στέφανος Πασβάντης
