Τα Μαντεμοχώρια, η Κασσάνδρα, η Σιθωνία, το Άγιο Όρος και τα Χασικοχώρια είναι μερικές από τις περιοχές της Χαλκιδικής που
συμμετείχαν στην Επανάσταση του 1821 και συνέβαλαν σημαντικά στην απελευθέρωση του Έθνους.
Η συμβολή των Μακεδόνων αγωνιστών στην επανάσταση δεν είναι τόσο γνωστή και αντίστοιχα ελάχιστοι αγωνιστές έχουν μνημονευθεί για τη δράση τους.
Πολλοί από τους Μακεδόνες αγωνιστές είχαν μυηθεί στη Φιλική Εταιρεία και προετοιμάζονταν για την πολυπόθητη ώρα του ξεσηκωμού. Μεταξύ αυτών και ο Εμμανουήλ Παπάς από τη Δοβίστα Σερρών (σημερινό Εμμανουήλ Παππά), ο οποίος έδωσε το σύνθημα για τον ξεσηκωμό της Μακεδονίας.
Η ηρωική δράση του Εμμανουήλ Παπά
Ο Εμμανουήλ Παπάς (1773-1821) με τη σύζυγό του, Φαίδρα, απόκτησε δώδεκα παιδιά, εννέα γιους – οι πέντε αγωνίστηκαν και θυσιάστηκαν κατά τη διάρκεια της επανάστασης – και τρεις κόρες. Ήταν έμπορος και κατάφερε να γίνει ένας επιτυχημένος επαγγελματίας, ο οποίος δραστηριοποιήθηκε σε Κωνσταντινούπολη και Βιέννη.
Κατά την προετοιμασία της επανάστασης, το 1820, ο Δημήτριος Υψηλάντης τού έστειλε επιστολή στην οποία εξήρε τον πατριωτισμό του ζητώντας του να είναι σε εγρήγορση για τον μεγάλο ξεσηκωμό.
Τον Μάρτιο του 1821 ο Υψηλάντης βρίσκεται στη Μολδοβλαχία και ο Εμμανουήλ Παπάς με δική του πρωτοβουλία οργάνωσε επιχείρηση κάτω από άκρα μυστικότητα. Καλεί τον Αντώνη Χατζηβισβίζη από τον Αίνο και φορτώνει στο πλοίο του πολεμοφόδια τα οποία αγόρασε από την Κωνσταντινούπολη με δικά του έξοδα. Στις 23 Μαρτίου, συνοδεία του υπασπιστή του, Χατζηπέτρου, του γραμματέα του, Δημήτρη Οικονόμου, και του μεγαλύτερου γιου του, Ιωάννη, καταφεύγει στο Άγιο Όρος, την ίδια μέρα που ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης μπαίνει στην Καλαμάτα.
Οι διεργασίες στο Άγιο Όρος
Εκείνη την περίοδο στο Άγιο Όρος διαβιούν περισσότεροι από 10.000 μοναχοί και ο Παπάς καταλύει στην Ιερά Μονή Εσφιγμένου, όπου τον υποδέχεται ο μυημένος στη Φιλική Εταιρεία ηγούμενος της μονής, Ιωακείμ. Υπό καθεστώς απόλυτης μυστικότητας ο Παπάς για περισσότερες από τριάντα μέρες, με πυρετώδεις διεργασίες, επιδόθηκε στην προπαρασκευή του αγώνα, όπως την επικοινωνία με άλλους Φιλικούς και την παραγωγή φυσιγγίων. Φοβούμενος να μην εγκλωβιστεί στο Άγιο Όρος, περίμενε τον Υψηλάντη για να ξεκινήσει τη δράση του στη βόρεια Στερεά Ελλάδα.
Παράλληλα ο Γιουσούφ Μπέης, ο διοικητής της Θεσσαλονίκης, είχε πληροφορηθεί ότι ετοιμάζεται επανάσταση και διέταξε οι πρόκριτοι
της Μακεδονίας να παρουσιαστούν μπροστά του, με σκοπό να τους κρατήσει ομήρους. Το γεγονός όμως ότι στάλθηκαν αντιπρόσωποι των προκρίτων και όχι οι ίδιοι, εξόργισε τον Γιουσούφ Μπέη, ο οποίος έλαβε τα μέτρα του. Φυλάκισε τους αντιπροσώπους των προκρίτων και ενίσχυσε τη στρατιωτική δύναμη σε Ιερισσό, για να ελέγχει το Άγιο Όρος, και διέταξε τους διοικητές σε Παζαρούδα (σημερινή Απολλωνία) και Χασικοχώρια (νοτιοδυτικά των Μαντεμοχωρίων) να κινηθούν κατά του Πολυγύρου και να συλλάβουν τους προεστούς.
Η σφαγή του Πολυγύρου
Τα ξημερώματα της 17ης Μαΐου 1821, ο Πολύγυρος εξεγέρθηκε έπειτα από απειλές για γενική σφαγή και τις βιαιοπραγίες εναντίον
των κατοίκων από την τουρκική φρουρά. Η δολοφονία του δημάρχου Πολυγύρου, Κύρκου Παπαγεωργάκη, ξεσηκώνει τους κατοίκους, οι οποίοι καταφέρνουν να εκδιώξουν τον τουρκικό στρατό. Ως αντίποινα, ο Τούρκος διοικητής της Θεσσαλονίκης δίνει εντολή να σφαγιασθούν περισσότεροι από 200 όμηροι. Μεταξύ αυτών ο μητροπολίτης Κίτρους, Ιωσήφ, και οι πρόκριτοι Χριστόδουλος Μπαλάνος και Αναστάσιος Κυδωνιάτης αποκεφαλίσθηκαν, ενώ επιπλέον 2.000 τέθηκαν υπό κράτηση. Η Θεσσαλονίκη παραδόθηκε.
Στις 23 Μαΐου κηρύσσεται η επανάσταση από την πρωτεύουσα του Αγίου Όρους, τις Καρυές, έπειτα από μια πανηγυρική δοξολογία και ο Εμμανουήλ Παπάς αναγορεύεται αρχηγός και προστάτης της Μακεδονίας, ενώ πολιτικός διοικητής του Αγίου Όρους διορίζεται ο φιλικός Νικηφόρος Ιβηρίτης.
Τις επόμενες μέρες η επανάσταση εξαπλώνεται σε Ορμύλια, Παρθενώνα, Νικήτη, Μαντεμοχώρια (Γαλάτιστα, Βάβδο, Ριανά, Στανό, Βαρβάρα, Λιαρέγκοβα σημ. Αρναία, Νοβόσελο σημ. Νεοχώρι, Ίσβορο σημ. Στρατονίκη, Χωρούδα, Ρεβενίκια σημ. Μ. Παναγιά, Ιερισσό και Μαχαλά σημ. Στάγειρα) και στα χωριά της Καλαμαριάς (Βασιλικά, Επανομή, Τρίλοφο, Σήμαντρα, Μεσημέρι, Ραιδεστό, Πλαγιάρι).
Ο Εμμανουήλ Παπάς συγκεντρώνει 4.000 πολεμιστές και συστήνει δύο σώματα. Στο ένα, με έδρα τον Άθω και 1000 μοναχούς και Μαντεμοχωρίτες, γίνεται αρχηγός ο ίδιος. Το δεύτερο σώμα έχει αρχηγό τον Κασσανδρινό οπλαρχηγό καπετάν Στάμο Χάψα και περιλαμβάνει πολεμιστές απ’ όλη τη Χαλκιδική, οι περισσότεροι Κασσανδρινοί και Χασικοχωρίτες.
Το σχέδιο της επίθεσης κινήθηκε σε δύο άξονες. Ο Παπάς κινήθηκε ανατολικά προς Ρεντίνα, για να ανακόψει τις δυνάμεις από Κωνσταντινούπολη και ο Καπετάν Χάψας προς δυτικά, προς τα Βασιλικά. Οι ελλείψεις σε πολεμοφόδια και όπλα ήταν μεγάλες και το κάλεσμα για ενίσχυση του σώματος με άντρες δεν βρήκε την αναμενόμενη ανταπόκριση. Αντιθέτως, ο Γιουσούφ Μπέης στη Θεσσαλονίκη και ο Μπαϊράμ Πασάς στην Κωνσταντινούπολη συγκέντρωσαν ισχυρότατη δύναμη, για να αντιμετωπίσουν τους εξεγερμένους Έλληνες.
Ο Καπετάν Χάψας και η μάχη των Βασιλικών
Στα μέσα του Ιούνη ο Μπαϊράμ Πασάς απωθεί εύκολα το σώμα του Παπά στη Ρεντίνα και μπαίνει στη Θεσσαλονίκη κηρύσσοντας γενική επιστράτευση. Κατάφερε να συγκεντρώσει στρατό με 30.000 πεζούς και 5.000 ιππείς. Μεταξύ των Tούρκων συνέπραξαν και Εβραίοι της πόλης. Εντωμεταξύ ο Παπάς υποχωρεί προς τον Πολύγυρο και το σώμα του Καπετάν Χάψα βρίσκεται στα Βασιλικά. Εκεί δίνεται μια σκληρή μάχη σώμα με σώμα στη θέση «κούτσουρο» κάτω από το μοναστήρι της Αγίας Αναστασίας.
Ο καπετάν Χάψας και 61 επαναστάτες έπεσαν ηρωικά στο πεδίο της μάχης, ενώ εκατοντάδες ήταν και οι απώλειες των Τούρκων. Ο Μπαϊράμ με εκδικητικό μένος προχωράει στο εσωτερικό της Χαλκιδικής και καταστρέφει την Αγία Παρασκευή, τα Βασιλικά, τη Γαλάτιστα και τη Βάβδο. Ο Πολύγυρος παραδίδεται στις φλόγες και από τα 1600 σπίτια σώζονται μόνο 2-3, ενώ μεγάλος αριθμός γυναικόπαιδων κατέληξε στα σκλαβοπάζαρα της Ανατολής.
Η καταστροφή της Χαλκιδικής
Τον Οκτώβριο ο Μεχμέτ Αβδούλ Αβούδ Πασάς, ο οποίος διορίστηκε νέος διοικητής της Θεσσαλονίκης, με 18.000 άνδρες και ιππικό καταφέρνει να περάσει την Ποτίδαια, όπου είχαν οχυρωθεί οι Έλληνες πολεμιστές. Ο Πασάς καταστρέφει και λεηλατεί ολοσχερώς τα χωριά της Κασσάνδρας και καταλαμβάνει όλη τη Χαλκιδική και το Άγιο Όρος, όπου επιβάλλει σκληρά μέτρα ως συνέπειες των γεγονότων. Αρκετοί κατάφεραν να φύγουν με πλοία που είχαν έρθει για βοήθεια από την Ύδρα.
Ο Εμμανουήλ Παπάς είχε βρει καταφύγιο στο Άγιο Όρος, αλλά οι μυστικές διεργασίες των μοναχών με τον Πασά τον αναγκάζουν να
φύγει και να καταπλεύσει προς Ύδρα, όπου τελικά πεθαίνει έπειτα από καρδιακή προσβολή που υπέστη εν πλω. Η σορός του Εμμανουήλ Παπά ενταφιάστηκε με τιμή στην Ύδρα.
Η Χαλκιδική ερήμωσε. 78 χωριά και 59 αγιορείτικα μετόχια καταστραφήκαν ολοσχερώς. Η παράδοση του Αγίου όρους τον Ιανουάριο του 1822 σηματοδοτεί και το τέλος της επανάστασης της Χαλκιδικής. Πολλοί μοναχοί στάλθηκαν όμηροι στην Κωνσταντινούπολη και η τουρκική εθνική φρουρά ανάγκασε τους κατοίκους της Χαλκιδικής σε δυσβάσταχτους φόρους. Οι αγωνιστές της Χαλκιδικής αναγκάστηκαν να γίνουν πρόσφυγες και κατέφυγαν το 1834 στην Αταλάντη και αργότερα στην περιοχή της Φθιώτιδας.
Η συμβολή της Χαλκιδικής στην Επανάσταση του 1821 ήταν πολύ σημαντική. Οι επαναστάτες κατάφεραν να καθυστερήσουν επί έξι μήνες τις τουρκικές δυνάμεις, με αποτέλεσμα να δοθεί ο απαραίτητος χρόνος για την εδραίωση της Επανάστασης στη Στερεά Ελλάδα και την Πελοπόννησο.
