Η Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου: «Εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και του πολιτισμού»

Η Τουρκία ενάντια στους χριστιανούς της Ανατολής (αρχές 20ού αιώνα).

Γράφει ο Κυριάκος Στ. Χατζηκυριακίδης, επικ. καθηγητής Έδρας Ποντιακών Σπουδών ΑΠΘ

Η Γενοκτονία των χριστιανικών λαών της Ανατολής ήταν το τίμημα της δημιουργίας του τουρκικού κράτους, γι’ αυτό και η Τουρκία όχι μόνο δεν αποδέχθηκε κάτι τέτοιο ποτέ, αλλά αντίθετα ανέπτυξε και αναπτύσσει στρατηγικές άρνησης: προσεκτική χρήση της γλώσσας για τα εγκλήματα, απαγόρευση της δημόσιας υποστήριξης της Γενοκτονίας, περιορισμοί στην πρόσβαση και στη χρήση αρχειακού υλικού, δραστηριοποίηση και προκλητική στάση της τουρκικής διπλωματίας υπέρ της άρνησης της Γενοκτονίας κ.λπ.

Όμως άρθρα και μελέτες των Ελλήνων καθηγητών και ερευνητών, όπως των: Πολυχρόνη Ενεπεκίδη (αείμνηστου καθηγητή του Πανεπιστημίου της Βιέννης), Κωνσταντίνου Φωτιάδη, Θεοδόση Κυριακίδη, Βασίλη Μεϊχανετσίδη κ.ά., αλλά και ξένων, όπως των: Taner Akçam, Matthias Bjornlund κ.ά., βασισμένες σε αρχεία της Ελλάδας, της Τουρκίας, των παραδοσιακών Μεγάλων Δυνάμεων αλλά και άλλων κρατών, στοιχειοθετούν πλέον με κάθε λεπτομέρεια τη συντελεσθείσα σε βάρος του Ελληνισμού Γενοκτονία από τους Νεότουρκους και τους Κεμαλικούς.

Η οικονομική και πολιτιστική παρουσία του ελληνορθόδοξου στοιχείου. Οι Νεότουρκοι οργανώνονται

Η έντονη οικονομική και πολιτισμική δραστηριότητα των Ελλήνων της Ανατολής, εν προκειμένω του Πόντου, επιβεβαιώνεται όχι μόνο μέσα από τις ελληνικές αλλά και από τις ξένες πηγές. Η εξόντωσή τους είχε διττή σημασία για την Τουρκία, καθώς σήμαινε την απαλλαγή από μία εθνότητα με έντονη εθνική συνείδηση και με ισχυρή οικονομική παρουσία.

Οι Νεότουρκοι έθεσαν στη Θεσσαλονίκη (συνέδρια 1910 και 1911) τις βάσεις του εκτουρκισμού της Αυτοκρατορίας. Συγκεκριμένα, ο Ziya Gökalp (1876-1924), μέλος της Κεντρικής Επιτροπής της «Ενώσεως και Προόδου», ηγετικός θεωρητικός εκφραστής της ιδεολογίας του Τουρκισμού, εξαίρεσε όλους τους μη μουσουλμάνους από τον ορισμό του τουρκικού έθνους, υποστηρίζοντας: «Έλληνες, Αρμένιοι και Εβραίοι είναι και θα παραμείνουν ξένο σώμα στο τουρκικό εθνικό κράτος». Έτσι οι αρχικές διακηρύξεις «περί ισονομίας και ισοπολιτείας» αντικαταστάθηκαν πολύ γρήγορα από το γνωστό σύνθημα «η Τουρκία στους Τούρκους».

Το νεοτουρκικό σχέδιο

Οι Νεότουρκοι άρχισαν να θέτουν σε πλήρη εφαρμογή το σχέδιό τους: αφομοίωση των μουσουλμανικών μη τουρκικών πληθυσμών, αποδυνάμωση και εκδίωξη από τα εδάφη της Μ. Ασίας και βέβαια φυσική εξόντωση των χριστιανικών πληθυσμών∙ πρακτικές που αναφέρονται και στις τουρκικές πηγές καθώς και στα κείμενα και τις αναφορές των Ευρωπαίων (στρατιωτικών, πολιτικών και ιεραποστόλων).

Αυτό που μάλιστα προκύπτει μέσα από τη μελέτη των τουρκικών πηγών, κατά τον ακαδημαϊκό Taner Akçam, είναι η ύπαρξη ενός διπλού μηχανισμού (φανερού και κρυφού) που το Κομιτάτο των Νεοτούρκων είχε καλά συγκροτήσει, ώστε να μην προκύπτουν κυβερνητικές ευθύνες για τα επιβαλλόμενα εξοντωτικά μέτρα.

Η στήριξη της Γερμανίας στους Τούρκους

Ευτυχής συγκυρία στην προσπάθεια επιβίωσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν και η στάση της ανερχόμενης τότε ευρωπαϊκής δύναμης, της Γερμανίας. Σε αντίθεση με τη Γαλλία και τη Μ. Βρετανία, που αφενός είχαν πλέον εγκαταλείψει την αρχή της «διατήρησης της εδαφικής ακεραιότητας» της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και αφετέρου είχαν πιέσει την Πύλη καθ’ όλη τη διάρκεια του 19ου αι. να προχωρήσει σε μεταρρυθμίσεις (περίφημο Τανζιμάτ), η απολυταρχική Γερμανία δεν έθετε ως προϋπόθεση για τη στρατιωτική και διπλωματική στήριξή της προς την Τουρκία ούτε τη φιλελευθεροποίηση του οθωμανικού καθεστώτος ούτε την κατάληψη τμήματος της οθωμανικής επικράτειας. Σαφής στόχος της Γερμανίας ήταν να ασκήσει με αξιώσεις την πολιτική του οικονομικού επεκτατισμού της στην περιοχή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης και στα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, στα οποία ο ορυκτός πλούτος (πετρέλαια, μεταλλεύματα κ.λπ.) ήταν το μεγάλο δέλεαρ.

Η φανερή, επομένως, γερμανική στήριξη έδωσε τεράστια ώθηση στον τουρκικό εθνικισμό, ιδιαίτερα μετά την έναρξη του Μεγάλου Πολέμου και την ένταξη της Τουρκίας στο πλευρό των Κεντρικών Δυνάμεων. Πληθώρα σχετικών στοιχείων για τον ρόλο και τις βαριές ευθύνες των Γερμανών, ειδικά στην περιοχή του Πόντου, παρουσίασε ήδη από το 1962 ο αείμνηστος καθηγητής Πολυχρόνης Ενεπεκίδης, βασισμένος στα αρχεία της Αυστροουγγαρίας που ανοίχθηκαν το 1958 με άδεια της αυστριακής κυβέρνησης.

Αρμενική και Ελληνική Γενοκτονία

H έκρηξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου ήταν, σε τελική ανάλυση, πρώτης τάξης ευκαιρία για τους Νεότουρκους να απαλλαγούν οριστικά από τους χριστιανούς, αρχής γενομένης από τους Αρμένιους, οι οποίοι αφενός δε διέθεταν ελεύθερο εθνικό κέντρο και αφετέρου αποτελούσαν εμπόδιο στα σχέδια των Νεοτούρκων. Έτσι, οι σφαγές και οι πορείες θανάτου των Αρμενίων το 1915, πράξεις που συγκλόνισαν με την αγριότητα και την έκτασή τους, διαπραγμένες μέσα σ’ ένα αντιστρόφως σύντομο χρονικό διάστημα, προκάλεσαν παγκόσμια συγκίνηση και χαρακτηρίσθηκαν από τις Μ. Δυνάμεις «εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και του πολιτισμού», σύμφωνα με τις σχετικές αποφάσεις των Συμβάσεων της Χάγης (1899 και 1907).

Οι Νεότουρκοι εφήρμοσαν διαφορετική τακτική ως προς την εξόντωση των ελληνικών πληθυσμών σε σχέση με την αντίστοιχη κατά των Αρμενίων, λόγω της ύπαρξης του ελληνικού κράτους και του φόβου περαιτέρω επέμβασης των συμμαχικών δυνάμεων. Οι εκτοπισμοί ήταν σταδιακοί και πραγματοποιούνταν σε μεγάλο εύρος χρόνου, για να μην προκληθούν αντιδράσεις («Γενοκτονία εν ροή»). Η γενοκτονία του ελληνικού στοιχείου δε γινόταν, αρχικά τουλάχιστον, τόσο με εκτελέσεις και σκηνοθετημένες επιθέσεις άτακτων μουσουλμάνων όσο με έμμεσο τρόπο, τον «λευκό θάνατο». Η λευκή σφαγή όμως διά των πορειών θανάτου συνεχίσθηκε με βιασμούς και φόνους, αγχόνες, λεηλασίες και πυρπολήσεις πόλεων, χωριών και μονών.

Τα αποτρόπαια εγκλήματα σε βάρος των Ελλήνων της Ανατολής, στη συγκεκριμένη περίπτωση του Πόντου, φαντάζουν ακόμη πιο τραγικά, αν αναλογιστούμε ότι πραγματοποιήθηκαν με τις «ευλογίες» της Δύσης, η οποία ωστόσο, είναι αλήθεια, ότι εξέφρασε πολλές φορές τον αποτροπιασμό της.

Κεμαλική Γενοκτονία και δρόμος της προσφυγιάς

Τούτος, λοιπόν, ο (οικονομικός) ανταγωνισμός μεταξύ των Μ. Δυνάμεων (μια ακόμη φάση του Ανατολικού Ζητήματος) καθώς και η συμφωνία του Μουσταφά Κεμάλ με τους Μπολσεβίκους επέτρεψαν στον Τούρκο ηγέτη να υλοποιήσει την τελευταία και πιο καθοριστική φάση της γενοκτόνου τουρκικής πολιτικής (1919-1922). Όσοι διασώθηκαν, «θλιβερά ναυάγια της πανελλήνιας συμφοράς», κατέφυγαν στην Ελλάδα ως πρόσφυγες.

Πρέπει σήμερα να καταστεί σαφές προς όλες τις κατευθύνσεις ότι κάθε διεκδίκηση διεθνούς αναγνώρισης της Γενοκτονίας (νομικός όρος του 1948 όχι μόνο με μελλοντική αλλά και με αναδρομική ισχύ) δεν υποκρύπτει ρεβανσισμό και μίσος. Αντίθετα, η άρνηση της Γενοκτονίας, η πολιτική της ηθελημένης και επιβαλλόμενης λήθης, το αφήγημα περί «κοινού πόνου» και των «εκατέρωθεν εγκλημάτων», και, εν τέλει, η ατιμωρησία γενοκτονικών πολιτικών του απώτερου και πρόσφατου παρελθόντος είναι τα στοιχεία που όχι μόνο νομιμοποιούν ό,τι τραγικό προηγήθηκε, αλλά αποτελούν εν δυνάμει κίνδυνο για παρόμοιες καταστάσεις στο παρόν και το μέλλον της ανθρωπότητας.