Η πόλη είναι φημισμένη για τους 12 καταρράκτες της, καθώς και βρίσκεται πάνω στην αρχαία Εγνατία Οδό. Ιδρύθηκε το 813 π.Χ. από τον πρώτο Μακεδόνα Βασιλιά, τον Ηρακλείδη Κάρανο και ήταν η πρώτη πρωτεύουσα του Μακεδονικού Βασιλείου.
Γνώρισε πλούσιο βιομηχανικό παρελθόν κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου. Ο πληθυσμός της πόλης της Έδεσσας , μαζί με του διευρυμένου Δήμου Έδεσσας ανέρχεται στους 26.407 κατοίκους (απογραφή 2021). Επίσης μέχρι την ανακάλυψη των Βασιλικών Τάφων της Βεργίνας στην Ημαθία, από τον Μανώλη Ανδρόνικο πολλοί ακόμα πιστεύουν ότι οι Αρχαίες Αιγές βρίσκονται στον αρχαιολογικό χώρο πόλης, βάσει απόψεων αρχαιολόγων.
«Πύργος μέσα στο νερό» σημαίνει κυριολεκτικά το όνομα της Έδεσσας από τα αρχαία χρόνια, λόγω ότι η τότε πόλη είχε και έχει έντονο το υγρό στοιχείο (ποτάμια και καταρράκτες, για αυτό και οι ονομασίες της: Έδεσσα (βέδες στα φρυγικά ήταν το νερό ή πύργος στο νερό) και Βοδενά (voda στα σλαβικά είναι το νερό). Η πόλη ιδρύθηκε το 813 π.Χ. από τον Ηρακλείδη Κάρανο με το όνομα «Έδεσσα» αργότερα όταν η Έδεσσα δέχθηκε ένα σλαβικό κύμα μετονομάστηκε σε «Βοδενά». Το όνομα αυτό ακολούθησε να υφίσταται έως το 1912 όπου η Έδεσσα ελευθερώθηκε από τον Ελληνικό Στρατό. Από τότε η πόλη λέγεται πλέον «Έδεσσα».
Η πόλη κατοικείται από τα αρχαία χρόνια και μέχρι την ανακάλυψη των τάφων της Βεργίνας (1977) ταυτιζόταν με τις αρχαίες Αιγές, πρώτη πρωτεύουσα του αρχαίου Μακεδονικού βασιλείου. Η σημερινή πόλη είναι κτισμένη στη θέση της αρχαίας Ακρόπολης. Οι περιορισμένες, προς το παρόν, ανασκαφικές έρευνες έχουν αποκαλύψει το αρχαίο τείχος και τμήμα της αγοράς. Από την πόλη έφερε αποίκους ο Μέγας Αλέξανδρος και επανίδρυσε την παλαιότερη Ορχόη της βορειοδυτικής Μεσοποταμίας σε Έδεσσα.
Στα ρωμαϊκά χρόνια γνώρισε σχετική ακμή, καθώς βρισκόταν πάνω στην περίφημη Αρχαία Εγνατία Οδό, και σύμφωνα με τον ιστορικό Τίτο Λίβιο ήταν «πόλις ευγενής και αξιόλογος». Από την εποχή του Αυγούστου μέχρι το 250 μ.Χ. διέθετε δικό της νομισματοκοπείο, ένα από τα 9 που είχαν επιτρέψει οι Ρωμαίοι στη Μακεδονία. Ελάχιστες πληροφορίες σώζονται για την πόλη κατά τη μεσαιωνική περίοδο. Τη διετία 691–692 στην Πενθέκτη Οικουμενική Σύνοδο συμμετέχει ο Ισίδωρος, «ελάχιστος επίσκοπος Εδεσσηνών πόλεως». Στους αιώνες που ακολούθησαν την κάθοδο των Σλάβων στα Βαλκάνια χάνεται το όνομα «Έδεσσα» και καθιερώθηκε η ονομασία «Βοδενά». Ο Βυζαντινός συγγραφέας του 11ου αιώνα Ιωάννης Σκυλίτζης αναφέρει:
Φρούριον δε τα Βοδενά επί πέτρας αποτόμου κείμενον, δι ής καταρρεί το της λίμνης του Οστρόβου ύδωρ, υπό γης κάτωθεν ρέον αφανώς και εκείσε πάλιν αναδυόμενον.
Το χρονικό διάστημα από το 985 έως το 995 αποτέλεσε πρωτεύουσα του βουλγαρικού βασιλείου ενώ κατά τη διάρκεια των βυζαντινο-βουλγαρικών πολέμων, το 1002 μ.Χ., ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β´ πολιόρκησε και κατέλαβε τα Βοδενά. Τους Βούλγαρους κατοίκους τους μετοίκησε στο Βολερόν, μεταξύ Νέστου και Έβρου, ενώ στον φρούραρχο Δραξάν επέτρεψε να κατοικήσει στη Θεσσαλονίκη. Τα Βοδενά στη συνέχεια αποστάτησαν και ο Βασίλειος τα ξαναπολιόρκησε το 1015, μέχρις ότου οι κάτοικοι παρέδωσαν την πόλη, όπου και εγκατέστησε φρουρά, τους λεγόμενους «κονταράτους».
Το 1345 κατελήφθη για περίπου 40 χρόνια από τους Σέρβους του Δουσάν και το 1386 η πόλη ακολούθησε την τύχη της υπόλοιπης Μακεδονίας και υποτάχθηκε στους Οθωμανούς.
Σε ρωσικό χρονικό της εποχής μαρτυρείται ολοκληρωτική καταστροφή από μεγάλο σεισμό το 1395, από τον οποίο και δημιουργήθηκαν οι περίφημοι καταρράκτες της έτσι όπως είναι σήμερα.
Το 1530 υπήρχαν στην πόλη 132 χριστιανικά και 48 μουσουλμανικά νοικοκυριά. Η Έδεσσα υπήρξε ακόμη και στα χρόνια της τουρκοκρατίας ένα σημαντικό αστικό και διοικητικό κέντρο της κεντρικής Μακεδονίας. Αυτό είχε ως επακόλουθο την ανάπτυξη των γραμμάτων και των τεχνών: παραδείγματα αποτελούν η ίδρυση του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου το 1872 και της φιλαρμονικής τη δεκαετία του 1900. Το αποκορύφωμα της πολιτιστικής κίνησης ήρθε την εποχή του Μεσοπολέμου (1922-1940). Ιδιαίτερη ανάπτυξη γνώρισε η μουσική, με συχνές συναυλίες, οπερέτες και άλλες εκδηλώσεις, στις οποίες συμμετείχαν τοπικές χορωδίες και φιλαρμονικές. Η παλιά μουσική παράδοση διατηρείται μέχρι τις ημέρες μας και στο τέλος κάθε καλοκαιριού ομάδες κανταδόρων διασχίζουν όλες τις γειτονιές της πόλης χαρίζοντας έναν ρομαντικό αποχαιρετισμό στην εποχή των διακοπών.
Εξίσου αξιόλογη είναι η λογοτεχνική παράδοση της πόλης. Στο Γυμνάσιο της πόλης φοίτησε ο Μενέλαος Λουντέμης και εικόνες από τη ζωή της πόλης επανέρχονται συχνά στα έργα του. Τις τελευταίες δεκαετίες της ζωής του, έζησε στην Έδεσσα, ο “Σταμ-Σταμ” (Σταμάτης Σταματίου), γνωστός για τις επιφυλλίδες του και τα διηγήματα που αντλούν από τη ζωή του χωριού. Ο Σταματίου διετέλεσε επίσης Νομάρχης Πέλλας.
Το Βαρόσι υπό Οθωμανική Κατοχή.
Όψη της πόλης το 1911
Από τους σύγχρονους λογοτέχνες κορυφαία θέση κατέχει ο ποιητής Μάρκος Μέσκος (1935-2019). Στο έργο του επανέρχονται συχνά αναμνήσεις από την παιδική και νεανική ζωή στην Έδεσσα και σκηνές από τη φρίκη των πολέμων της δεκαετίας του 1940. Ξεχωρίζουν επίσης ο Σάκης Τότλης και ο ποιητής Βασίλης Παππάς. Αξιόλογοι είναι και οι νεώτεροι Θόδωρος Σαρηγκιόλης, Τάκης Γκόντης, Ελευθερία Μπέλμπα (γενν. στην Αθήνα). Πολλά στοιχεία για την πόλη κατά τον 17ο αιώνα παρέχει ο Τούρκος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή που την επισκέφθηκε το 1668. Στο έργο του αναφέρει την έντονη παρουσία των Ελλήνων της πόλης.
Το 1782 ιδρύθηκε το πρώτο γνωστό σχολείο της πόλης, το «Ελληνομουσείον». Στα αρχεία της Ιεράς Μητροπόλεως Βοδενών σώζεται το ιδρυτικό σιγίλλιο που υπογράφει ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως. Γνωστός Εδεσσαίος της εποχής, ήταν ο λόγιος και καθηγητής της αρχαίας ελληνικής γλώσσας στο Παρίσι, Μηνάς Μηνωίδης (1788-1859) στον οποίο οφείλεται και η ανάπτυξη της Ολυμπιακής ιδέας. Μεγάλη οικογένεια της Έδεσσας τον 19ο αιώνα υπήρξε η οικογένεια Οικονόμου που μετανάστευσε στη Μολδοβλαχία (σημερινή Ρουμανία) και ακολούθως στην Τεργέστη της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας. Από την οικογένεια αυτή κατάγεται και ο διάσημος νευρολόγος Κωνσταντίνος Οικονόμου (γνωστός ως Constantin von Economo). Η οικογένεια Οικονόμου διατηρεί έως σήμερα δεσμούς με τη γενέθλια πόλη. Το αρχοντικό της οικογένειας Οικονόμου είναι έως και σήμερα ένα από τα αξιοθέατα της Έδεσσας.
Οι κάτοικοι της Έδεσσας συμμετείχαν στην επανάσταση του 1821. Σπουδαίοι αγωνιστές της επανάστασης του 1821 ήταν ο Δημήτριος Τρούπκος και ο Παναγιώτης Ναούμ, ο οποίος συμμετείχε στις Εθνοσυνελεύσεις της Ερμιόνης, της Τροιζήνας, του Άργους και του Ναυπλίου, ως πληρεξούσιος, καθώς επίσης και οι αδερφοί του Δημήτριος και Αντώνιος Ναούμ, οι οπλαρχηγοί Νικόλαος Αθανασίου και Αναστάσιος Δημητρίου και ο αξιωματικός Δημήτριος Κωνσταντίνου. Σημαντικός Εδεσσαίος αγωνιστής ήταν και ο σημαιοφόρος Ιωάννης Μάρκου. Τις δεκαετίες του 1860 και 1870 η Έδεσσα έγινε πεδίο συγκρούσεων μεταξύ Πατριαρχικών και Εξαρχικών. Οι Εξαρχικοί απαιτούσαν την τέλεση των εκκλησιαστικών ακολουθιών στη βουλγαρική γλώσσα και, όταν το αίτημα απορρίφθηκε από το Μητροπολίτη Αγαθάγγελο και τον Τούρκο Καϊμακάμη, κατέλαβαν το 1870 το μητροπολιτικό ναό των Αγίων Αναργύρων και τον μετέτρεψαν σε εξαρχικό μέχρι το 1912. Κατά την περίοδο 1892-1894 ολοκληρώνεται η κατασκευή της σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης και η Έδεσσα συνδέεται πλέον με τρένο με τη Θεσσαλονίκη, τη Βέροια, τη Φλώρινα και το Μοναστήρι.
Σύγχρονο Ελληνικό Κράτος
Οι εορτασμοί κατά την απελευθέρωση της Έδεσσας στις 30 Οκτωβρίου του 1912
Στις 18 Οκτωβρίου του 1912 η πόλη απελευθερώνεται από τον Ελληνικό Στρατό και όλη η γύρω περιοχή εντάσσεται στο νέο Ελληνικό Κράτος. Αυτή η ημερομηνία αποτελεί γιορτή για την πόλη και σε κάθε επέτειο της διοργανώνονται εκδηλώσεις και μαθητικές και στρατιωτικές παρελάσεις.
Κατά το Μακεδονικό Αγώνα πολλοί Εδεσσαίοι αγωνίστηκαν για την ελευθερία, όπως ο οπλαρχηγός Ιωάννης Τσίτσιος (καπετάν Βλάχος) και οι Μακεδονομάχοι Ιωάννης Γιούσμης, Παρίσης Παρίσης, Κωνσταντίνος Σαλάμπασης, Κωνσταντίνος Σιβένας, Αθανάσιος Φράγκου, Ιωάννης Χατζηνίκος και ο ιατρός Αργύριος Κιτάνος. Ηγετικές μορφές της πόλης υπήρξαν επίσης, ο Ευάγγελος Κωφός και ο Δημήτριος Ρίζος. Κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων, η Έδεσσα απελευθερώθηκε από τον ελληνικό στρατό στις 18 Οκτωβρίου του 1912.
Το 1918 ιδρύεται ο Φιλοπρόοδος Σύλλογος Μέγας Αλέξανδρος (το 1922 κατατίθεται το καταστατικό λόγω ενηλικίωσης των ιδρυτικών μελών) ο οποίος είναι και ο ιστορικότερος σύλλογος της Έδεσσας με πλήθος πολιτιστικών δραστηριοτήτων για την ανάδειξη του τοπικού πολιτισμού και της τοπικής ταυτότητας της πόλης. Σήμερα δραστηριοποιούνται στην πόλη πλήθος πολιτιστικών συλλόγων αναδεικνύοντας κάθε γωνιά του ελληνικού πολιτισμού.
Κατά την περίοδο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου στην Έδεσσα εδρεύουν οι πολυεθνικές συμμαχικές δυνάμεις της “Στρατιάς της Ανατολής” υπό των έλεγχο των Γάλλων και του στρατηγού Μωρίς Σαράιγ ο οποίος επισκέφθηκε την Έδεσσα. Το διάστημα αυτό φέρεται να ήταν στρατιώτης στην Έδεσσα και ο μετέπειτα ηγέτης του Βιετνάμ Χο Τσι Μινχ.
Με τη Μικρασιατική Καταστροφή και την Ανταλλαγή πληθυσμών που ακολούθησε το 1923-1924, 2.500 περίπου χριστιανοί πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη εγκαθίστανται στην Έδεσσα, συμβάλλοντας στην πολιτισμική και οικονομική ανάπτυξη του μεσοπολέμου. Ωστόσο αρκετοί εύποροι κυρίως πρόσφυγες ήρθαν στην Έδεσσα αμέσως μετά τη λήξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Πολλοί από αυτούς είχαν αστική προέλευση και ίδρυσαν βιοτεχνίες με κορυφαίους τους κλάδους της υφαντουργίας και της ταπητουργίας-η τεχνογνωσία των οποίων ήταν άγνωστη ως τότε στον κυρίως ελλαδικό κορμό. Τη δεκαετία του ’30, εποχή πλήρους ακμής, λειτουργούν θέατρα, κινηματογράφοι, φιλαρμονική και εκδίδονται 4-5 εφημερίδες. Στην έντονη πολιτιστική κίνηση πρωτοστατεί ο σύλλογος «Μέγας Αλέξανδρος», που ιδρύθηκε το 1922 και συνεχίζει μέχρι σήμερα.
Καταστροφή της πόλης
Η ευημερία της πόλης δέχθηκε ανεπανόρθωτο πλήγμα κατά τη δεκαετία του ’40, με τη γερμανική κατοχή και τον εμφύλιο πόλεμο που ακολούθησε, Αν και η Έδεσσα δεν βομβαρδίστηκε στη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού Πολέμου, υπέστη τεράστια καταστροφή ακριβώς λίγες ημέρες πριν από τη λήξη της κατοχής. Το Σεπτέμβριο του 1944, οι Γερμανοί, σε αντίποινα για το φόνο ενός στρατιώτη τους, πυρπόλησαν τη μισή πόλη αφήνοντας χιλιάδες άστεγους. Μεταξύ των κτιρίων που καταστράφηκαν περιλαμβανόταν το Αρρεναγωγείο (κτίσμα του 1862) και ο μητροπολιτικός ναός των Αγίων Ανάργυρων.
Στα χρόνια που ακολούθησαν, η Έδεσσα βρέθηκε στη δίνη του εμφυλίου πολέμου και, κατά περιόδους, κατακλύστηκε από προσωρινούς πρόσφυγες των γύρω χωριών, τα οποία εκκενώνονταν για στρατιωτικούς λόγους. Όταν έληξαν οι συγκρούσεις το 1949 και ενώ εκατοντάδες σλαβόφωνοι και άλλοι ντόπιοι μαχητές του Δημοκρατικού Στρατού μαζί με τις οικογένειες τους είχαν πάρει το δρόμο της αναγκαστικής εξορίας, η πόλη προσπάθησε να επουλώσει τα τραύματα, αλλά οι οικονομικές συνθήκες είχαν αλλάξει.
Διάσωση των Καταρρακτών
Αμέσως μετά τον πόλεμο στο πλαίσιο της ανάγκης εξηλεκτρισμού της χώρας απειλήθηκε η ύπαρξη των καταρρακτών της πόλης. Αμέσως μετά την κατασκευή του υδροηλεκτρικού εργοστασίου στον Άγρα ξεκίνησε η κατασκευή του υδροηλεκτρικού σταθμού του Εδεσσαίου. Σε μια πρωτοφανή για την εποχή, στις αρχές δεκαετίας του ’60, περιβαλλοντική διαμαρτυρία των Εδεσσαίων και με παρέμβαση του συμβουλίου της Επικρατείας ανακαλείται η απόφαση της τότε κυβέρνησης για μετατροπή της περιοχής σε λίμνη για την εκμετάλλευση της υδατόπτωσης και ως εκ τούτου κατάργησης των καταρρακτών. Το 1998 ο Δήμος Έδεσσας προχώρησε σε βράβευση των πρωτεργατών του Συλλόγου Προστασίας Φυσικών Καλλονών Εδέσσης και Περιχώρων που πρωτοστάτησαν για τη διάσωση της ψυχής και του αιωνίου συμβόλου της πόλης.
Οικονομική και βιομηχανική παρακμή
Η εμφάνιση των συνθετικών υφασμάτων (νάιλον, ραγιόν) που ήρθαν από την Αμερική επέφερε σκληρό ανταγωνιστικό κτύπημα στις ελληνικές κλωστοϋφαντουργίες. Ο εξηλεκτρισμός της χώρας αφαίρεσε από τις βιομηχανίες της Έδεσσας το συγκριτικό πλεονέκτημα των υδατοπτώσεων.
Επιπλέον, το τεράστιο ρεύμα αστυφιλίας της δεκαετίας του ’50 και του ’60 κατέστησε πολύ πιο επικερδή την εγκατάσταση των βιομηχανιών στα δυο μεγάλα αστικά κέντρα της χώρας (Αθήνα, Θεσσαλονίκη), όπου είχε συσσωρευθεί το 50% του πληθυσμού της χώρας. Τα εργοστάσια της Έδεσσας άρχισαν να παρακμάζουν και να κλείνουν τη δεκαετία του 1960. Το 1972, τα 4 μεγάλα είχαν κλείσει και απόμεινε να υπολειτουργεί μόνο το ΣΕΦΕ.ΚΟ. ως τη δεκαετία του ’90, ενώ χιλιάδες εργάτες αναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν στη Δυτική Γερμανία, το Βέλγιο και την Αυστραλία.
Αναψυχή και περιβάλλον
Τα κύρια σημεία αναψυχής της Έδεσσας αποτελούν ο σύγχρονος πεζόδρομος που κατασκευάστηκε το 2008, όπου εκεί βρίσκεται μια ποικιλία καταστημάτων και σημείων ενδιαφέροντος, και διασκορπισμένα αναψυκτήρια στα πάρκα της πόλης. Σε πολλά σημεία της πόλης οργανώνονται εκδηλώσεις και βραδιές μουσικών συνόλων στην παλιά πόλη, όπου επίσης η διοργάνωση συναυλιών σε διάφορους χώρους με πιο γνωστό το Αμφιθέατρο Γαβαλιώτισσας.
Αστικές παρεμβάσεις
Πολλές παρεμβάσεις στην πόλη έχουν χρηματοδοτηθεί από το ΕΣΠΑ, όπως η συγκεκριμένη.
Στις αρχές του 2000, τα παλιά εργοστάσια της Έδεσσας έχουν γκρεμιστεί (Τσίτση) ή έχουν μεταβληθεί σε χώρους εστίασης (Κανναβουργείο), επίσης χώροι πολιτισμού και διασκέδασης μπορούν να σας προσφέρουν ποικίλα μέρη στην πόλη. Οι μικρές μονοκατοικίες με τους ανθισμένους κήπους δίπλα στα ποταμάκια έχουν δώσει τη θέση τους σε πενταώροφες πολυκατοικίες.
Comments are closed.